نویسنده: معصومه مرادی عضو انجمن تخصصی کودک و رسانه

شعر کودک و نوجوان با تعریف جدید آن، با گشایش مدارس نو و رواج آموزش جدید شکل گرفته است؛ با این حال از دوران قاجار تا پیش از شهریور بیست، در گوشه ‏ها و زوایای قلمرو ادبیات فارسی و فرهنگ ایرانی، نمونه ‏هایی به چشم می‏خورد که می‏توان آن‏ها را بخشی از پشتوانه ‏ی شعر کودک و نوجوان دانست.

     مهمترین بستر شکل‏ گیری شعرهای ویژه ‏ی کودکان و نوجوانان در این دوران، مکتب‏خانه ‏ها هستند. در این محیط‏ های آموزشی سنتی، متون و منابعی متناسب با سن، سطح خانوادگی آموزندگان، دانش مدرسان و فضای فرهنگی و اجتماعی ارائه می‏شده که بخشی از آن‏ها در قالب شعر بوده است. هدف اصلی این اشعار از سویی آموزش ادبی، فرهنگی، اجتماعی و مذهبی و کودکان بوده و از دیگر سو، در برخی از اشعار به سر گرم کردن مخاطبان و آشنایی آن‏ها با مهارت‏ های زندگی توجه می‏شده است.

  چنانکه در مجموعه آثار جمع شده از ادبیات مکتب‏خانه ‏ای می‏توان دید(ر.ک. ادبیات مکتب‏خانه‏ای در ایران، به کوشش حسن ذوالفقاری و محبوبه حیدری، ۱۳۹۱، نشر رشدآوران)، قالب اصلی این اشعار مثنوی بوده، هرچند به ‏ندرت، اشعاری در قالب‏ های مسمط، قصیده، دوبیتی و … هم در ادبیات مکتب‏خانه ‏ای دیده می‏ شود. مثنوی با توجه به نوع وزن، قافیه‏ ی دوتایی و امکان استفاده ‏ی مناسب از روایت و قصه در آن، بیش از دیگر قالب‏ ها با نوع مخاطبان آثار نیز سازگار بوده و به سادگی اشعار ویژه ‏ی کودکان، چه از منظر معنا و چه لفظ، پیوند داشته است.

وزن اشعار مکتب‏خانه ‏ای عمدتا کوتاه (۹تا۱۱) هجایی بوده و از وزن‏ های مرسوم در مثنوی ‏های مهم فارسی انتخاب می‏شده که وزن‏ های خمسه‏ ی نظامی به علاوه وزن مثنوی معنوی، اصلی‏ ترین این اوزان است. بعید نیست ظهور قالب چارپاره در جایگاه مهمترین قالب شعر کودک و نوجوان در ادوار بعد، برآمده از همین ریشه و تناسب‏ های این شکل با مخاطبان کم سن و سال(عمدتا ۵تا۱۳ ساله) بوده باشد.

   سیاست دینی عصر قاجار، تاثیر ادب عامه، نوحه‏ ها و تعزیه ‏ها و پیوند نگاه آموزشی مکتب ‏ها با روش‏ های پیشنهادی مطرح شده در کتاب‏ های دینی عصر صفوی، سبب شده، دست ه‏ای عمده از این اشعار به روایت یک رویداد دینی (عمدتا با تکیه بر مذهب شیعی) بپردازند. منظومه‏ های «خضر و الیاس و امیرالمومنین»، «عاشق شدن دختر مصری به جناب علی اکبر(ع)»، «عروسی رفتن فاطمه‏ ی زهرا(س)»، «معراج‏ نامه»،  «حدیث کسا»، «حسنین» و … از این دسته اشعارند. در این اشعار، گاه آموزش مذهبی و تاکیدات آن به اندازه ‏ای پر رنگی یافته که به نظر می‏ رسد، مخاطب و شرایط ذهنی و جهانی آن فراموش شده است.

    در دست ه‏ای دیگر از منظومه‏ های دینی چون: «توبه‏ ی نصوح»، «موسی و سنگ‏تراش» و «عاق والدین»،  استفاده از داستانی جذاب که عمدتا متاثر از شعرهای مشهور کهن است، آموزش امری اخلاقی- مذهبی به کودکان را جذاب‏تر کرده است.

از میان دیگر اشعار مکتب ‏ها، داستان‏ هایی منظوم می‏ توان نام برد که یا متاثر از ادبیات تمثیلی- تعلیمی کهن بوده ‏اند یا از روایت‏ های عامیانه به شعر مکتب‏خانه ‏ای، راه یافته‏ اند؛ این آثار که بیشتر به هدف سرگرمی کودک یا آموزش پنهان‏ کودکان و نوجوانان سروده شده ‏اند، از جهت  جهان کودکانه، به اشعار دوره‏ های بعد شبیه ترند. «گرگ و روباه»، «خاله سوسکه»، «خاله قورباغه» و … از این دست اشعارند که هرچند از نظر ادبی و زبانی کاستی‏ ها و دودستگی‏ هایی دارند، از زاویه ‏ی تاریخچه‏، نمونه‏ هایی ساده از نخستین اشعار کودک و نوجوان به زبان فارسی محسوب می‏ شوند.