نویسنده : دکتر زینب نادری

پیامدهای افزایش استفاده کودکان از فیلترشکن: بررسی فرهنگی و اجتماعی و راهکارهای پیشگیری

مقدمه

نسل امروزین کودکان و نوجوانان، نسلی هستند که با تکنولوژی دیجیتال رشد نکرده اند؛ بلکه از بدو تولد کاملاً غرق در آن شده اند. این نسل، به جای آنکه فناوری ها را صرفا ابزاری برای دستیابی به اهداف و وظایف بدانند؛ آن را بخشی کاملاً یکپارچه از زندگی روزمره خود می دانند. کودکان و نوجوان، گروه عمده ای از استفاده کنندگان و مصرف کنندگان فضای مجازی را تشکیل می دهند و این در حالی است که از بسیاری از مخاطرات آن آگاه نیستند. از همین رو، این افراد به عنوان اقشار آسیب­پذیر در برابر فضای مجازی، مورد توجه قرارگرفته اند و تلاش های بسیاری در سراسر جهان به منظور شناسایی مسائل این قشر در فضای مجازی و یافتن راه حل ها و سیاست هایی برای آن انجام شده است. در گفتمان جهانی اینترنت امن و امن تر، مساله اصلی در درجه اول کودک و نوجوان است و اینکه لازم است زیست بوم های امنی برای گروه های آسیب پذیر به ویژه کودکان و نوجوانان ایجاد شود(مجدی زاده، ۱۴۰۲).

با گسترش دسترسی کودکان و نوجوانان به اینترنت و به دنبال آن محدودیت های دسترسی به برخی محتواها، استفاده از فیلتر شکن به عنوان راهکاری در جهت دستیابی به این نوع محتواهای فضای مجازی مطرح می شود. با توجه به اینکه گاهی اوقات والدین و جامعه آموزشی کنترل و شناخت کافی بر نحوه استفاده کودکان از اینترنت ندارند این مسئله اهمیت بیشتری در میان کودکان و نوجوانان پیدا می کند.  سید حسن موسوی چلک، جامعه‌شناس و رئیس انجمن مددکاران اجتماعی ایران، در گفت و گو با خبرنگار خبر آنلاین و در واکنش به استفاده ۶۷درصدی کاربران ابتدایی از فیلتر شکن‌ها گفت:« در گذشته کودکان، نوجوانان و جوانان برای استفاده از اینترنت محدودیت‌هایی داشتند که به واسطه کرونا و نوع آموزش از راه دور این محدودیت‌ها از بین رفتند. طبیعتا وقتی محدودیت‌ها از بین رفت بچه‌ها از سنین پایین وارد فضاهای خطرآفرین شدند. فضاهایی که برای بچه‌ها جاذبه دارد، جدید است و تنوع دارد و در این بین به دلیل استفاده از فیلترشکن محدودیت‌ها برداشته شده‌اند و چرخش اطلاعات برای کودکان راحت‌تر شده‌است«(آزنیک، ۱۴۰۲).

به گزارش اقتصاد نیوز(۱۴۰۳) میزان استفاده از فیلتر شکن در بین کاربران ۱۵ تا ۱۷ سال، ۹۷ درصد است؛ همچنین میزان استفاده کاربران با تحصیلات ابتدایی از فیلترشکن ۶۳ درصد است؛ یعنی از هر سه کاربر ایرانی با تحصیلات ابتدایی، دو نفر از فیلترشکن استفاده می کنند.

این موضوع باعث می شود که کودکان نه تنها به محتوای غیر مجاز دسترسی پیدا کنند بلکه به دلیل نا آشنایی با روش های صحیح استفاده از فضای مجازی در برابر تهدیدات سایبری قرار بگیرند و گاهی سو استفاده از آنان در این فضا صورت بگیرد. در کنار تمام اینها با مسائل غیر اخلاقی که مناسب سن و درک و فهم آنان نمی باشد مواجه شوند که می تواند آسیب های جبران ناپذیری در روح و روان آنها بگذارد. از اینرو بررسی و ارائه راهکار برای این مسئله از ضرورت های جامعه و مسائل فرهنگی می باشد که لازم است متولیان تربیت به ان توجه ویژه ای داشته باشند.  

بررسی وضعیت دسترسی کودکان به فیلترشکن در ایران

طبق گزارشی از اندیشکده حکمرانی و سیاست شریف در سال ۲۰۲۴، تقریباً ۸۳ درصد از کاربران اینترنت ایرانی به فیلترشکن‌ها وابسته‌اند و حدود ۳۰ درصد از آن‌ها برای این خدمات هزینه می‌کنند. این وضعیت، شکاف دیجیتال قابل توجهی در کشور را نشان می‌دهد که در آن تنها کسانی که می‌توانند هزینه کنند، به اطلاعات بدون سانسور دسترسی قابل اعتمادی دارند و این موضوع نابرابری‌ها را در جامعه ایران تشدید می‌کند.

نگرانی اصلی تأثیر این وضعیت بر کودکان است. فعالیت‌های آنلاین آن‌ها، مانند بازی کردن یا تماشای کارتون‌ها در یوتیوب، به فیلترشکن نیاز دارد که آن‌ها را در معرض خطرات جدی قرار می‌دهد. گزارشی در ژوئیه ۲۰۲۴ در فرهیختگان نشان داد که شکارچیان از ناشناسی ارائه‌شده توسط فیلترشکن‌ها برای هدف قرار دادن کودکان استفاده می‌کنند و آن‌ها را از طریق پلتفرم‌های فیلترشده مانند تلگرام به وضعیت‌های خطرناک می‌کشند. فیلترشکن‌های رایگان و ناامن به عنوان منبع تأمین محتوا برای گروه‌های pedophile عمل می‌کنند. مدیران گروه‌ها از علاقه کودکان و نوجوانان به بازی‌ها سو استفاده کرده و آن‌ها را به‌طور اجباری به گروه‌ها اضافه می‌کنند و در عوض تصاویر غیرمناسب درخواست می‌کنند.(Dehshiri,2024)

 شکاف دیجیتال و قرارگیری در معرض خطرات آنلاین در میان گروه‌های آسیب‌پذیر، پیامدهای گسترده‌تری از فیلتر کردن و سانسور شدید را منعکس می‌کند.

دیجیاتو به نقل از اسماعیلی (۱۴۰۲ ) بیان می کند،فیلترینگ گسترده شبکه‌های اجتماعی که از سال گذشته اعمال شد، آمار خریدوفروش و استفاده از فیلترشکن‌ها را به میزان قابل‌توجهی افزایش داد. طبق آمار یکتانت، ۸۰ درصد کاربران در گروه‌های سنی مختلف برای ورود به شبکه‌های اجتماعی و پیام‌رسان‌ها از VPN استفاده می‌کنند. این یعنی خریدوفروش VPN در سال ۱۴۰۱ به یک بازار ۲۵ تا ۳۰ هزار میلیارد تومانی تبدیل شده است. تمام این آمار نشان از تمایل بالای مردم به استفاده از بسترهای فیلترشده دارد.

همچنین طبق آمار ذکرشده در گزارش یکتانت، میزان استفاده از VPN در بین کاربران ۱۵ تا ۱۷ سال، ۹۷ درصد است. همچنین میزان استفاده کاربران با تحصیلات ابتدایی از فیلترشکن ۶۳ درصد است. یعنی از هر ۳ کاربر ایرانی با تحصیلات ابتدایی، ۲ نفر از VPN استفاده می‌کنند. این نشان می‌دهد استفاده از این ابزارها دیگر مخصوص قشر تحصیلکرده نیست. چنین آماری می‌تواند بیانگر یکی دیگر آسیب‌های فیلترینگ به وضعیت فرهنگی و اجتماعی جامعه باشد.

پیامدهای فرهنگی و اجتماعی استفاده کودکان از فیلترشکن

در گذشته کودکان، نوجوانان و جوانان برای استفاده از اینترنت محدودیت‌هایی داشتند که به واسطه شیوع کرونا و نوع آموزش از راه دور این محدودیت‌ها از بین رفتند. طبیعتا وقتی محدودیت‌ها از بین رفت بچه‌ها از سنین پایین وارد فضاهای خطرآفرین شدند. فضاهایی که برای بچه‌ها جاذبه دارد، جدید است و تنوع دارد و در این بین به دلیل استفاده از فیلترشکن محدودیت‌ها برداشته شده‌اند و چرخش اطلاعات برای کودکان راحت‌تر شده‌است. در گام اول باید به این مسأله توجه داشت که به باور کارشناسان حوزه فناوری هرچقدر دامنه‌ی فیلترینگ گسترش یابد، تمایل به داشتن فیلترشکن هم افزایش پیدا خواهد کرد! این‌گونه استفاده از این فیلترشکن‌ها مخاطب کم سن و سال را در مواجهه با چند موضوع قرار می‌دهد:

1. تبلیغات سایت‌های مستهجن که به صورت اتوماتیک وار روی فیلتر شکن‌ها قرار دارد و به صورت ناخواسته کاربر را به سمت سایت‌های مستهجن هدایت می‌کند
2. این فیلترشکن‌ها گاهی اوقات دسترسی کاملی به حریم خصوصی افراد می‌دهد. مسأله‌ای که کاربران کم سن و سال کاملاً با آن ناآشنا هستند که منجر به نقض حریم شخصی آنها می‌شود. همین مسأله سبب می‌شود که برخی سوء‌استفاده گران مجازی به عکس‌ها و محتویات خانوادگی دست پیدا کنند و این مسأله می‌تواند تبعات خطرناکی برای کل خانواده داشته باشد.
3. به باور همین دست صاحبنظران در برخی اوقات وجود این فیلتر شکن‌ها در گجت‌های سرگرم‌سازی کودکان می‌تواند آنها را به صورت ناخواسته به سمت بخش‌هایی از فضای مجازی هدایت کند که در حالت عادی امکان دسترسی به آنها نیست. از همین روی، در چند ماه اخیر روانشناسان نسبت به تبعات وجود فیلتر شکن‌های دستگاه‌های اندرویدی کودکان هشدار داده‌اند( سید ناصری،۱۴۰۳).

با توجه به اینکه قرار گیری در برابر محتواهای مختلف توسط کودکان می توان آسیب ها و اثرات متعددی برای کودکان به همراه داشته باشد در ادامه به بیان تعدادی از این آسیب ها پرداخته خواهد شد.

اثرات فرهنگی و اجتماعی

استفاده از فیلتر شکن به ویژه در میان کودکان در ایران،آسیب های فرهنگی و اجتماعی متعددی را به همراه دارد و این آسیب ها نه تنها تاثیرات منفی بر روان کودکان دارد، بلکه به بروز مشکلات جدی تر در جامعه منجر خواهد شد.

یکی از بزرگترین خطرات استفاده از فیلتر شکن، دسترسی آسان کودکان به محتواهای نامناسب است این محتواها شامل موارد خشونت آمیز، پورنوگرافی و مسائل ضد ارزشی و فرهنگی هستند که می توانند تاثیرات منفی بر شکل گیری شخصیت و رفتار کودکان بگذارند. گزارشی از مرکز ملی فضای مجازی(۱۴۰۰) نشان می دهد دسترسی کودکان به چنین محتواهایی می تواند منجر به عادی سازی خشونت و رفتارهای ضد اجتماعی شود.

مواجهه با این محتواهای هنجارشکنانه نوعی احساس سردرگمی و گناه را در کودک و نوجوان به وجود می آورد. این داده ها می توانند منجر به بروز خشونت های کلامی و عملی در رفتار کودکان شوند.

مشغولیت ذهنی باعث می شود که دانش آموز افت تحصیلی پیدا کند و در ساعات خواب و بیداری، غذا خوردن، انجام کارها، سلامت جسمانی، سلامت فکری، ارتباطات خانوادگی و سایر امور زندگی اش با مشکل مواجه شود. ریشه این رفتارها اضطراب یا عذاب وجدان از موضوعاتی است که از اطرافیانش پنهان می کند.

استفاده از فضاهای مجازی و علی الخصوص کودکان را از اجتماع حقیقی به سمت اجتماعی مجازیمی سوق می دهد که این مسئله کودکا رادچار انزوا و گوشه گیری کرده و تمایل دارند در فضاهای مجازی حضور داشته باشند و از فضای حقیقی فاصله بگیرند و این نیز یکی از اسیب های فضاهای مجازی در عصر کنونی ما می باشد.

اثرات روحی و روانی

در هنگام استفاده از فضاهای مجازی با گذشت زمان، فرد نسبت به استفاده از فیلتر شکن ها اعتیاد پیدا می کند و دوست دارد از هرچیزی که درباره اش در زندگی عادی صحبت نمی شود سر در بیاورد. اعتیاد به اینترنت و کنجکاوی در محتوای فیلتر شده، باعث انحرافات اخلاقی، سردرگمی، ترس و اضطراب، قرار گرفتن در معرض خشونت یا تجاوز، افزایش اختلالات جنسی، آموزش غلط، وسواس فکری و… در کودکان و نوجوانان کم سن و سال می شود.

کودکان هنگام آشنایی با محتواهای هنجارشکنانه دچار سردرگمی، احساس گناه و درگیری‌های ذهنی می‌شوند که می‌تواند بر کیفیت تحصیلی و روابط اجتماعی آن‌ها تاثیر منفی بگذارد. همه‌ی ما به‌خوبی از معجزه‌ی این هزاره یعنی فضای سایبر و آثار غیرقابل کتمان شبکه‌های اجتماعی اطلاع داریم. اصولا حرکت از فضای حقیقی و واقعی به‌سمت دنیا و فضای مجازی؛ انسان را با چالش‌هایی روبرو می‌کند. چرا که یکی از خصوصیات فضای‌مجازی برداشتن فاصله جغرافیایی میان انسان‌ها است و در صورتی‌که آمادگی لازم برای مواجه با این فضا وجود نداشته باشد، می‌تواند باعث ایجاد چالش‌هایی شود؛ که یکی از مهم‌ترین این چالش‌ها؛ عدم وجود چارچوب و قانونی برای استفاده از ان می‌باشد. به‌دلیل تفاوت ذاتی این فضا با فضای حقیقی، تدوین قوانین و مقررات خاص زیست و فعالیت در چنین فضایی ضروری است(سید ناصری، ۱۴۰۳)

در بسیاری از محیط های مجازی مانند بازی ها و کلیپ ها شاهد شخصیت هایی هستیم با ویژگیهای ضد اخلاقی و پوشش های نامناسب و حتی لحنِ کلام نامتعارف؛ که می تواند بر روی رفتار و گفتار کودکان اثر گذار باشد و سبب نهادینه شدن ارزش های منفی اخلاقی در آنان شود. در غیاب توجه و نظارت خانواده این رفتارها تقویت شده و آثار اجتماعی زیان باری خواهد داشت. بعضا هویت هایی که در این رسانه ها از زن و مرد به نمایش گذاشته می شود گاهی خشن و ستیزه و دارای رفتارهای نابهنجار و مستهجن می باشند  که کودکان زودتر از سن معین وارد دنیای بزرگسالی می کنند و باعث بلوغ زودرس در انان می شود.

نتیجه حضور در فضاهای مجازی فیلتر شکن ها  باعث گستردگی این فضاها می شوند، وابستگی شدید کودک به دنیای مجازی و صرف وقت زیاد در فضاهای مجازی می باشد. این مسئله موجب کاهش قدرت ذهنی و افت تحصیلی در کودکان خواهد شد و حتی تمرکز او را در امور روزمره پایین خواهد آورد چرا که مواجهه با صحنه ها و رفتارهایی که رشد شناختی کودکان توانایی درک آنها را ندارد می تواند آسیب های روحی و روانی بسیاری را برای کودکان به همراه داشته باشد. فضای اینستاگرام و بازی های پولی نمونه هایی از این فضاها هستند که هیچ نقطه پایانی ندارند و هر چه افراد در این چاله ها بیافتند عمیق تر و گود تر خواهند شد. نکته مهم تر در این محیط ها مانند اینستاگرام،  محتوای الگوریتمی بودن این فضاها است که به هر محتوایی مراجعه بیشتری داشته باشند، براساس الگوریتم خود، آن محتوا بیشتر به نمایش در خواهد آمد و فرد بیشتر درگیر محتواهای ناسالم خواهد شد و نوعی اعتیاد مجازی برای او به همراه خواهد داشت.

اثرات تربیتی و خانوادگی

در این چند سال در کشورمان حوزه‌های فیلترینگ گسترش یافته و حتی برخی از بازی‌ها و اپلکیشن های شبکه اجتماعی نیز فیلتر شده‌اند. به همین دلیل کودکان و نوجوانان برای دسترسی به اپلیکیشن‌ها و بازی‌های مختلف از فیلترشکن استفاده می‌کنند و به دنیای جدیدی وارد می‌شوند. از طرفی خانواده‌ها نیز به دلیل مشکلات و مشغله‌های کاری نظارت کمتری بر فعالیت کودکانشان دارند و حتی برخی افراد از وجود فیلترشکن‌ها مطلع نیستند. این ناآگاهی پیامدهای بسیار بدی را برای کودکان و جامعه‌ی ایرانی به همراه داشته است.

موسوی چلک (۱۴۰۳) بیان می کند که عموم مردم دانش استفاده از فیلتر شکن را ندارند و در این بین خانواده ها نیز نمی توانند کنترلی بر روی فرزندان خود داشته باشند و طبیعتا فرزندان آسیب می بینند و قطعا بر کیفیت روابط آنها با اعضای خانواده نیز تاثیر می گذارد.

راهکارها و پیشنهادها برای جلوگیری از دسترسی کودکان به فیلترشکن و محتواهای نامناسب

برای کاهش آسیب‌ها و تهدیدهای ناشی از دسترسی نامناسب کودکان و نوجوانان به اینترنت، نهادهای مختلف در حوزه فناوری اطلاعات اقداماتی مانند محدود کردن دسترسی به وب‌سایت‌های غیرمجاز و محدودیت‌های جستجو برای برخی از واژه‌ها و عبارات انجام داده‌اند. با این وجود، این اقدامات به تنهایی برای تأمین امنیت کودکان و نوجوانان در فضای مجازی کافی نبوده‌اند.

یکی از مؤثرترین راهکارها، استفاده از نرم‌افزارهای امنیتی با سیستم کنترل والدین است. این ابزارها، که توسط برخی شرکت‌های امنیتی ارائه می‌شوند، امکان نظارت و مدیریت دسترسی کودکان به محتواهای آنلاین را به والدین می‌دهند. والدین می‌توانند با تنظیمات این نرم‌افزارها، دسترسی فرزندان به سایت‌ها و محتواهای خاص را محدود کنند و بازه‌های زمانی معینی را برای استفاده از اینترنت تعریف کنند. قابلیت‌های این نرم‌افزارها شامل مسدود کردن سایت‌های نامناسب، نظارت بر فایل‌ها و پیام‌های تبادل‌شده، و تنظیم دقیق زمان دسترسی به اینترنت است(Mahdavi & Akhtari,2012)

نقش والدین در حفظ امنیت کودکان در فضای مجازی اساسی است. آن‌ها باید به فرزندان خود بیاموزند که با غریبه‌ها در فضای مجازی تعامل نداشته باشند و پیام‌های ناشناس را بدون کنجکاوی پاک کنند؛ زیرا برخی از این پیام‌ها می‌توانند حاوی بدافزار و ویروس باشند. همچنین، محدود کردن زمان استفاده از دستگاه‌های هوشمند و همراهی با کودکان هنگام استفاده از اینترنت، از دیگر وظایف مهم والدین است(Niknam,1399)

با توجه به اینکه دسترسی به برخی محتواها در فضای مجازی بدون رعایت رده‌بندی سنی ممکن است، همراهی و توجه والدین در استفاده کودکان از این فضا اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. برای کمک به والدین در نظارت دقیق‌تر، ابزارهایی برای کنترل فعالیت‌های فرزندان در فضای مجازی در دسترس هستند که امکان نظارت بر زمان و محتوای استفاده از اینترنت را فراهم می‌کنند و به افزایش امنیت خانواده کمک می‌کنند.

برای کاهش خطرات و تهدیدات ناشی از استفاده کودکان از برنامه‌های فیلترشده و نامناسب، والدین باید توجه کنند که فرزندانشان از نرم‌افزارهای عبور از فیلترینگ برای دسترسی به محتوای آموزشی استفاده نکنند و در صورت نیاز به نرم‌افزارها، آن‌ها را از منابع معتبر و رسمی تهیه کنند. استفاده از منابع نامعتبر و کانال‌های شبکه‌های اجتماعی برای دانلود برنامه‌ها می‌تواند کودکان را در معرض بدافزارها و فایل‌های مخرب قرار دهد. بی‌توجهی والدین به فعالیت‌های آنلاین فرزندان می‌تواند مشکلات جدی و غیرقابل جبرانی به بار آورد.

والدین می‌توانند با آشنایی بیشتر با اینترنت و فناوری‌های دیجیتال، خطرات فضای مجازی را برای فرزندانشان به حداقل برسانند. توصیه می‌شود والدین از طریق دوره‌های آموزشی، کتاب‌ها، و حتی مشورت با فرزندان بزرگ‌تر، سطح دانش خود را در این زمینه ارتقاء دهند(همان).  از جمله اقدامات مفید دیگر، همکاری سازمان‌های دولتی همچون آموزش و پرورش با وزارت ارتباطات و نهادهای سواد رسانه ای می باشد که با برنامه هایی به آموزش و آگاه سازی والدین و کودکان بپردازند.

پلیس فتا نیز توصیه کرده است که فعالیت بدون کنترل کودکان در فضای مجازی می‌تواند تهدیدات و آسیب‌های جدی به همراه داشته باشد و والدین باید به‌طور مستقیم در نظارت و کنترل فعالیت فرزندان نقش داشته باشند. بر این اساس، استفاده از موتورهای جستجوی داخلی می‌تواند به والدین کمک کند تا کودکان به محتوای نامناسب دسترسی نداشته باشند. همچنین، فعال‌سازی گزینه «جستجوی ایمن» در موتورهای جستجوی خارجی باعث می‌شود که مطالب غیراخلاقی نمایش داده نشود.

علاوه بر این، والدین باید در انتخاب بازی‌های رایانه‌ای مناسب و نظارت بر محتوای آن‌ها دقت کنند، زیرا برخی از بازی‌های آنلاین می‌توانند منجر به انزوا و مشکلات اجتماعی در کودکان شوند. همچنین، گفت‌وگو با فرزندان درباره استفاده ایمن و صحیح از تلفن همراه و آگاه‌سازی آن‌ها از خطرات فضای مجازی ضروری است.

با توجه به اینکه استفاده و بازی در بعضی محیط های بازی لزوم استفاده از فیلتر شکن را می طلبد، باید به این مسئله به صورت ویژه توجه شود. یکی از روش‌های موثر برای کاهش آسیب‌های ناشی از بازی‌های رایانه‌ای، توجه به نظام رده‌بندی سنی بازی‌ها (ESRA) است که والدین می‌توانند در هنگام انتخاب و خرید بازی‌ها برای کودکان خود به آن توجه کنند. این سیستم به والدین کمک می‌کند تا بازی‌هایی را انتخاب کنند که از نظر سنی مناسب و مورد تایید نهادهای ملی باشند. افزون بر این، نصب نرم‌افزارهای کنترل والدین بر روی دستگاه‌های کودکان به والدین اجازه می‌دهد تا زمان و نوع استفاده از بازی‌ها و محتوای آنلاین را محدود کنند و از ایجاد وابستگی یا اعتیاد جلوگیری نمایند(تیرگر و همکاران، ۱۳۹۹).

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

در مجموع با توجه به آنچه بیان شد و نظر کارشناسان در کنار آسیب های بسیاری که فیلتر شکن ها م یتوانند برای کودکان و نوجوانان داشته باشند مانند دسترسی به محتواهای نامناسب، تهدید حریم خصوصی و امنیت اطلاعات، ترویج فرهنگ و سبک زندگی نامتعارف ، ترویج ارزش های غیر متعارف، افت تحصیلی و کاهش توجه، اعتیاد و مشکلات خانوادگی و اجتماعی می توا راهکارهایی را با توجه به شرایط فرهنگی و اجتماعی و سیاسی نیز ارائه داد که شاهد اسیب کمتری د رکودکان به دلیل استفاده از فیلترشکن ها باشیم. تعدادی از این راهکارهای در حوزه فنی و فناوری مطرح می شوند که شامل توسعه نرم افزارهای کنترل والدین و بهبود و تقویت سامانه های پالایش محتوا می باشند که با سیاست گذاری های درست و حمایت های مالی این امر امکان پذیر خواهد بود. قوانین و سیاست های حمایتی در زمینه استفاده کودکان از فیلتر شکن مسئله دیگری است که باید به آن توجه شود. سند صیانت از کودکان و نوجوانان در فضای مجازی از جمله این سیاست های حمایتی است که لازم است توجه بیشتری به آن معطوف شود و برای اجرایی نمودن آن تلاش بیشتری صورت گیرد. این مسئله همراهی سیاستگذاران را با والدیم و جامعه برای اجرایی شدن می طلبد که بتواند آگاهی های لازم را نیز در حوزه های مختلف ارائه نماید.

دسته بعدی مرتبط با راهکارهای آموزشی و فرهنگی در این زمینه می باشد که باید به والدین و کودکان درباره مخاطرات فضای های مجازی و فیلترشکن ها اطلاعات لازم داده شود و کم کم فرهنگ استفاده مسئولانه از اینترنت و ابزارهای دیجیتال برای آنان جا بیافتد. لزوم بالا بردن سواد رسانه ای والدین از مسائلی است که دارای اهمیت زیادی در این زمینه می باشد.

آسیب های استفاده از فیلتر شکن برای کودکان	راهکارهای مقابله با آسیب های فیلتر در کودکان
مواجهه با محتواهای نامناسب و مستهجن آسیب های فرهنگی و اجتماعی آسیب های تربیتی و  خانوادگی آسیب های روحی و روانی آسیب های فکری و ذهنی	قوانین و سیاست های حمایتی  آموزش و فرهنگ سازی والدین و کودکان افزایش سواد رسانه کنترل کودکان در فضاهای مجازی نرم افزارهای  کنترل والدین

منابع و مراجع

• اسماعیلی ، مهدیه(۱۴۰۲) . گزارش یکتانت: ۸۰ درصد کاربران ایرانی از فیلتر شکن استفاده می کنند. دیجیاتو.
• تیرگر، زهرا، محمد علی طاهری بجد و سید حسن هاشمی(۱۳۹۹). خانواده و تاثیر آن در فرایند پیشگیری رشد مدار از بزهکاری کودکان در فضای مجازی. مجله سبک زندگی اسلامی با محوریت سلامت، سال چهارم شماره ۱ (پیاپی ۱۵، بهار ۱۳۹۹)
• سیدناصری، محمد مهدی(۱۴۰۳). شمشیر داموکلس فیلترینگ؛ بلوغ زودرس و نقش حقوق کودکان.
• مجدی زاده، زهرا(۱۴۰۲). نظام مسائل و چالش های کود و نوجوان در فضای مجازی. اندیشکده حکمرانی شریف. خبرآنلاین کد خبر ۱۹۶۱۶۸۳
• مرکز ملی فضای مجازی(۱۴۰۰) . وضعیت اینترنت و فیلترشکن ها در ایران. مرکز ملی فضای مجازی
• Dehshiri, Ameneh(2024) The VPN Epidemic in Iran: A Digital Plague Amid Global Isolatuion. Stimson.org.

• Mahdavi, Mahmoud, Nikzad Akhtari (2012), “Family, Social Control and Prevention of Juvenile Delinquency”, Crime Prevention Studies, No. 2

• . Niknam, Masoumeh (1399), How should parents act for the safety of their children in cyberspace ?, IRNA correspondent, news code: 84098782.