الزامات تولید تلویزیونی برای خردسال

نویسنده :حوریه هراتیان

چکیده

«اگر مسئولان فرهنگی بخواهند مسئله کودک و نوجوان را آن چنان که هست مورد اهتمام قرار دهند، من خیال می‏کنم خیلی از آنهایی که مسئولند از ساعات خوابشان هم خواهند زد تا به این مسئله بپردازند»(مقام معظم رهبری، ۲۳/۲/۱۳۷۷) بدون شک انسان امروز متأثر از وسایل ارتباط جمعی است. انسانی که از کودکی عادت به دریافت پیام‏های وسایل ارتباطی همانند تلویزیون دارد با نسل گذشته متفاوت است. تلویزیون از یک طرف دارای پوشش وسیع و سرعت انتقال پیام بوده و از طرف دیگر به دلیل بهره‏گیری از حواس بینایی و شنوایی در آن واحد، به خاطر سهولت استفاده، تأثیر پیام را بیشتر می‏کند و برخلاف پیام کتبی، دریافت آن نیاز چندانی به سواد ندارد( اسدی و مهرداد، ۲۵۳۴). کودکان امروز، زنان و مردان آینده کشور هستند و به همین دلیل سلامت و سعادت جامعه به تربیت و پرورش صحیح استعدادهای آنها بستگی دارد. از سوی دیگر، یادگیری و تربیت در دوران کودکی به دلیل داشتن ذهن و دلی پاک و بی آلایش بسیار عمیق‌تر و سریع‌تر از دیگر دوره‌های زندگی است و آموخته‌های این دوران، ساختار شخصیت و رفتار کودکان را در بزرگسالی شکل می‌دهند. علاوه بر این، بخش عظیمی‏از مخاطبان تلویزیون را کودکان تشکیل می‌دهند و برنامه‌های این رسانه نقش منحصر به فردی در ایجاد و درونی سازی الگو‌های فکری و رفتاری کودکان و شکل گیری هویت و شخصیت آن‌ها دارد. نگارنده در این مقاله‌ی مروری با در نظر گرفتن هنجارهای رسانه ای و نظریه رشد پیاژه در پی به دست آوردن الزامات تولید تلویزیونی برای مخاطب خردسال است.

واژگان کلیدی: تلویزیون، برنامه سازی، خردسال، الگوی هنجاری

مقدمه

تلویزیون پدیده‌اى است عجیب که چندى است وارد زندگى انسان‏ها شده و به گونه‌اى معجزه آسا تقریباً همه خانه‏ها را اشغال کرده است؛ چنان که توجه بیشتر اندیشمندان را به خود معطوف داشته است. به همین دلیل، گروهى از پژوهشگران آن را وسیله‌اى براى نابودى جامعه انسانى می‏دانند. در مقابل،گروهى دیگر آن را وسیله‌اى براى سرعت بخشیدن و بالا بردن توانمندى بشر محسوب مى- کنند(صدیق، ۱۳۹۲).

کودکان امروزی ترجیح می‏دهند با استفاده از دستگاه‏های ارتباطی نادانسته‏های خود را به دانسته مبدل سازند. دلایل گوناگونی برای تماشای تلویزیون میان کودکان وجوددارد که برخی از آنها عبارتند از «افزایش خیال پردازی، قدرت آن در جلب توجه فرد،توانایی آن در تمرکز بر روی کوچکترین جزئیات یا صحنه ای بزرگ، زنده بودن فوق العاده صحنه‏ها و برنامه‏ها، آزادی فوق العاده در بازگویی یک داستان به هر صورتی که تخیل کودک حکم می‏کند، دستیابی کودک به دنیای کاملاً جدید با مردم و سرزمین‏های ناآشنای آنها از طریق داستان و تصاویر، دریچه ای گشوده به دنیای اطلاعات و هیجان»)شرام[۱]؛ لایل[۲] و ادوین[۳]،۱۳۷۷).

قابلیت تلویزیون به حدی است که امروزه نقش آن در شکل گیری فرهنگ مخاطبان و تربیت و هدایت آنها و تغییر هویت فرهنگی در جوامع انکار ناپذیر است.

امروزه کودکان و نوجوانان به نحو گسترده و بی سابقه ای در معرض رسانه‏های جمعـی قرار دارنـد (پسـتمن، ترجمـه طباطبـایی، ۱۳۷۸، ص۸) و در ایـن بـین، تلویزیـون در خانواده‏ها به چنان عضو مهمی تبدیل شده است که بسـیاری از پـدر و مادرهـا، اعـم از تحصیل کرده یا کم سواد، فقیر یا غنی از تلویزیون به عنوان یک دایـه الکترونیـک اسـتفاده می‌کنند(باهنر، ۱۳۹۰، ص۹۳). باید توجه داشت که کودکان و نوجوانان در زمـره آسیب پذیرترین گروه‏های اجتماعی به شمار می‌روند چراکه در وضـعیتی انعطـاف پـذیر قرار دارند و هنوز سازوکارهای دفاعی ذهن آنان به خوبی تکوین نیافته اسـت(پسـتمن، ترجمه طباطبایی، ۱۳۷۸ص۸ ).

کودکان و نوجوانان، از نظر کمی‏و کیفی، مهمترین مخاطبان رسانه‏ها و آسـیب پـذیرترین اقشار در این ارتباط به شمار می‌رونـد (ساروخانی، ۱۳۸۷، صص ۲۱-۲۲). اما آنچـه در حوزه کودکان اهمیت می‌یابد، کاهش سن شروع مشاهده در آنان، بـه طـور متوسـط، تـا نه ماهگی و توجه برنامه سازان به ساخت برنامه‏هایی است که به طور مشخص، این طیف را هدف قرار می دهند(اندرسون[۴] و‏هانسون[۵]، ۲۰۰۹).

رسانه، به عنوان تربیت‌گر یا مربی می‌تواند بـه فرصـت یـا ابـزاری در دسـت مربیـان تبدیل شود(رحیمی، ۱۳۹۳). تولید، تامین و پخش برنامه‏ها در هر ساختار و با هر مخاطبی، نیازمند رعایت اصول و مبانی است. در این میان تولیدکنندگان برنامه‏هایی با مخاطب خردسال، نیازمند شناخت مراحل رشد و همچنین شرایط دریافت و درک پیام‌ها و برنامه‏های رسانه توسط این گروه‏های سنی هستند؛ تا هم بتوانند به خوبی با آنها ارتباط برقرارکنند و پیام‏هایی متناسب با توانایی ذهنی و ادراکی آنها طراحی و تولید کنند و هم در شرایطی مناسب ارائه نمایند.

با توجه به تاثیرگزاری روزافزون تلویزیون و تاثیرپذیری هر چه بیشتر خردسالان، ضرورت دانستن باید ­­‏ها و نباید‏ها یا به عبارتی الزامات تولید تلویزیونی برای خردسال روشن می‏شود.در ادامه مروری بر پژوهش‌هایی خواهیم داشت که از منظرهای مختلف در پی پاسخ به این سوال برآمده اند.

ردیف	عنوان	نویسنده	سال	محل انتشار	روش	یافته‏ ها
۱	گفتمان مطلوب رسانه‌ی ملی در حوزه کودک	سیدمحمدحسین‏هاشمیان، عالمه جمالزاده	۱۳۹۵	مطالعات اسلامی‏زنان و خانواده	تحلیل محتوای کیفی رویکرد «عرفی یا قراردادی»	نظام معنایی این گفتمان مبتنی بر سه اصل« هنجارهای رسانه ملی از دیدگاه رهبران جمهوری اسلامی»، «اصول تربیت اسلامی‏کودک» و «مولفه‏های تربیت کودک از دیدگاه امام و رهبری» است. حاصل پژوهش این که گفتمان مطلوب رسانه ملی در حوزه کودک از عناصر «آموزش احکام و آموزه‏های دینی»، «بهداشت و سلامت جسم»، «سرگرمی‏و نشاط»، «افزایش علاقه و دلبستگی به انقلاب اسلامی»، «تقویت روحیه مشارکت جویانه»، «دشمن شناسی» و «تقویت بنیه علمی» تشکیل شده است که همه این عناصر حول داّل مرکزی «رشد و تربیت دینی و اخلاقی» قرار می‏گیرند.
۲	پیشنهاد الگوی مطلوب برنامه‏های دینی کودکان(۱۲-۷ساله) در تلویزیون بنابر آرای کارشناسان وخبرگان	هدی بلندیان	۱۳۹۲	پایان نامه کارشناسی ارشد دانشگاه صدا و سیما	روش گروه اسمی	در این پژوهش به معرفی یک نظریه با عنوان نظریه عقلانی-اخلاقی تربیت دینی می‏پردازند، نظریه ای که هدف نهایی تربیت را رساندن قوه ادراک کودک به حد اعتدال می‏داند و کارشناسان حیطه روانشناسی نیز با استفاده از نظریه رشد شناختی ژان پیاژه، رشد اخلاقی کلبرگ و نظریه یادگیری مشاهده‌ای بندورا چهارچوبی را فراهم می‏کند تا با استناد به آن برنامه سازان، برنامه‌ی دینی مبتنی بر الگوی نظریه عقلای-اخلاقی بسازند.
۳	راهنما و آیین برنامه سازی برای خردسال، کودک و نوجوان	شیوا درخشانی، مرسده نیک بخش، رضا شاکری، رضا بهنام راد	۱۳۸۸ بازنویسی ۱۳۹۲	صدا و سیمای جمهوری اسلامی‏ایران	این گروه ابتدا مطالعات مقدماتی داشته و تهیه‌ی پیش نویس سرفصل‏ها همراه با بحث و بررسی با حضور کارشناس صورت پذیرفت و در نهایت کتاب فوق تهیه گردید	در این کتاب اطلاعات جامعی از ابعاد مختلف روانشناسی، جامعه شناسی، برنامه سازی برای گروه سنی خردسال تا نوجوان در اختیار برنامه‌سازان قرار می‏دهد.
۴	هنجارهای مطلوب رسانه‌ای کودک از دیدگاه رهبران جمهوری اسلامی‏حضرت امام خمینی(ره) و حضرت آیه الله خامنه‌ایی( مدظله العالی)	علی اصغر ترکاشوند، ناصر باهنر	۱۳۸۹	دانشگاه امام صادق (علیه‌السلام)	تحلیل گفتمان	به بیان هنجار‏های رسانه‌ای برای کودک از دیدگاه امامین انقلاب می‏پردازد
۵	خط‌مشی‌گذاری سازمان صدا و سیما در حوزه برنامه سازی کودک و نوجوان	مجید مختاریان‌پور، فهیمه صمدی	۱۳۹۶	پژوهش‏های ارتباطی	با استفاده از راهبرد پژوهش« نظریه داده بنیاد با رویکرد گلیزر» و روش گردآوری داده« مصاحبه نیمه ساخت یافته» با مدیران سازمان صدا و سیما ومدیران گروه و کارشناسان حوزه کودک و نوجوان	حاصل پژوهش ۱۴ مقوله شامل مقوله محوریِ «تقدم اولویت‏های ذهنـی و سـلیقه‌ای بـر خـط‌مشـی‏ها»، مقوله‏های «جا‌به‌جایی ارزش‏ها و اهداف با خط‌مشی‌ها»، « خلأ سیاستی»، « غفلت از حوزه کودک در سطح کلان سازمان»، « نبود ساختار نظارتی کارآمد»، «عملکـرد جزیـره‌ای در خـط‌مشـی‌گـذاری سازمان»، « فشار کسری بودجه»، « عدم تربیت نیروی انسانی»، «فقدان ریل‌گذاری صـحیح در انتقـال خط‌مشی‏ها»،«تغییرات ساختاری »، « مخاطب محوری افراطی »، « تغییـر ذایقـه مخاطـب »، « بیکـاری تهیه‌کنندگان کودک» و در نهایت، «ستاره سالاری بی‌ضابطه و هدف« بوده است.

تعریف واژگان

در یک تقسیم بندی دوره‏های مختلف رشد کودک و نوجوان به چهار دوره شیرخوارگی، نونهالی، نوباوه‌گی و نوجوانی تقسیم شده است. در این تقسیم ‌بندی، “دوران کودکی به دو مرحله نونهالی (۲ تا ۶ سالگی) و نوباوه‌گی (۶ تا۱۲ سالگی) اطلاق می‏شود. به این معنا که پس از ۱۲ سالگی، دوران کودکی هر فرد به پایان رسیده و از آن پس وارد دوره نوجوانی می‏شود”(پارسا، ۱۳۸۷، ص۲۱۳).

در این نوشتار منظور از خردسال، نونهال ۲ تا ۶ است.

برنامه: قالب حامل پیام را در پاره‌ای از رسانه‏ها مانند رادیو و تلویزیون «برنامه» گویند، برنامه مجموعه پیام‏هایی است با موضوع و نگرشی واحد و یا دور نمایه‏های منطبق، مکمل، هم پیوند (متصل) و گاه محلی است برای برخورد اندیشه و آراء در خدمت بیان، انتقال و القای هدفی یگانه در محدوده زمانی خاص(سازمان صدا و سیما جمهوری اسلامی‏ایران، ۱۳۷۰).

تلویزیون با ویژگی‏های منحصر به فردی که دارد، با محقق ساختن دو شرط اساسی می‌تواند سهم عمده‌ای در شکل گیری شخصیت کودکان داشته باشد. این دو شرط عبارتند از:

۱٫شناخت دقیق و عالمانه‌ی ویژگی‏های مخاطبان به لحاظ فرهنگی، اجتماعی، روانی،رشد ذهنی و رشد جسمی

۲٫طراحی و تولید برنامه‏های اصولی براساس نیازها و خواسته‏های مخاطبان، حول محور مقاصد سیاست‌گذاری شده در سطح ملی و جهانی )بیابانگرد، ۱۳۸۴، ص۵۵).

قابلیت‏هاى تلویزیون

کسى نمی‌تواند مدعى شود که تلویزیون براى کودکان صرفاً خوب یا بد است.، براى برخى کودکان در برخى شرایط، برخى برنامه‏هاى تلویزیونى زیان بخش است، براى سایر کودکان در همان شرایط یا براى همان کودکان در شرایط دیگر، تلویزیون مى تواند سودمند باشد. براى بیشتر کودکان در اغلب شرایط، بیشتر برنامه‏هاى تلویزیون خنثی است و زیان و یا سود خاصى ندارد؛ زیرا تلویزیون هم مثل دیگر مصنوعات بشرى کارکردهاى سه گانه در دو بُعد آشکار و نهان دارد:

کارکردهاى مثبت (نهان و آشکار)؛

کارکردهاى منفى (نهان و آشکار)؛

کارکردهاى خنثی (نهان و آشکار).

با توجه به این تقسیم‌بندى، تلویزیون نه صرفاً عاملى است که زندگى طبیعى انسان‏ها را به خطر اندازد و نه وسیله‌اى است مطلقاً براى پیشبرد اهداف بشر.

قدرت تلویزیون

تلویزیون از یک سو، رسانه‌اى است که همه قواى ادراکى انسان (عقل، خیال و وهم) را تحت تأثیر قرار مى‌دهد. از این رو، یکى از ویژگى‏هاى متمایزکننده تلویزیون کیفیت و جذابیت آن است. این ویژگى، جزو جداناشدنى این رسانه است. تمرکز و توجه چشم و گوش را می‌طلبد، توجه را به حرکت در یک فضاى کوچک معطوف مى‌کند(شرام، ۱۳۷۷).

بعد از آگاهی از جایگاه و اهمیت تلویزیون باید این مساله را بررسی کنیم که هنجارهای رسانه‌ایی کودک یا به عبارتی وظایف رسانه چیست و چگونه تعریف شده اند؟

«تعریف و طبقه‌بندی دقیق نقش‌های اجتماعی ارتباطات برای نخستین بار از سوی‏ هارولد لاسول[۶]، محقق معروف امریکایی در مقاله‌ای که در سال ۱۹۴۸ در این باره نوشت، صورت گرفت. چند سال بعد، چارلز رایت میلز[۷]، محقق امریکایی نقش اجتماعی دیگری در مورد ایجاد سرگرمی (نقش تفریحی) به نقش‌های قبل اضافه کرد»(محسنیان‌راد، ۱۳۶۹،ص۲۳) به طور کلی، از میان مهم­ترین وظایف و اهداف اجتماعی وسایل ارتباط جمعی که تا کنون مطرح شده است، شش وظیفه کلی وجود دارد که در اینجا به پنج وظیفه از شش کارکرد رسانه که مرتبط با کودک است، اشاره می‌کنیم: ۱) تبلیغ دینی، ۲) آموزشی، ۳) رهبری و راهنمایی، ۴) تفریح و سرگرمی و ۵) اطلاع‌رسانی (ترکاشوند، ۱۳۸۹، ص ۱۹۸).

در این نوشتار قصد داریم هریک از هنجار‌های رسانه‌ایی را با مراحل رشد پیاژه و تکیه بر بیانات امام خمینی(ره) و امام خامنه‌ای ترکیب کنیم و نکاتی که باید برنامه‌سازان حوزه‌ی خردسال مد نظر قرار دهند، بیان کنیم.

برنامه‌سازی برای مخاطبان خاص-خردسال- باید متناسب با مراحل رشد و توانایی‏های ذهنی هر کدام از آنها انجام شود. به طوری که نوع موضوعات، مقدار، سرعت و نحوه ی ارائه آنها مبتنی بر توانایی‏های هر گروه سنی باشد.

در خصوص منفعل یا فعال بودن کودکان در مواجه با جعبه‌ی جادو، گوننر (۱۳۸۰، صص۵۹ و۶۰) بیان می‏دارد: کودک نسبت به تلویزیون، هم فعّال است و هم منفعل. همچنین، آذین(۱۳۹۷) قایل به این است: اصولا مخاطب کودک منفعل نیست و هنگامی‏که یک برنامه را مشاهده می‌کند براساس تفاوت‌های فردی، نگرش و ویژگی‌های مختلف فرهنگی-اجتماعی و سطوح شناختی-ذهنی اش اطلاعات را پالایش کرده و دریافت می‏کند، پس برای جذب مخاطب باید اول ویژگی‏های فیزیولوژیک ذهنی او را شناخته و بدانیم در چه مقطع سنی و سطح شناختی قرار دارد و متناسب با انگیزه و نیاز‏هایش برنامه را طراحی و تولید نماییم.

رشد شناختی

توجه به این اصل که وجود انسان دارای ابعاد مختلفی است و رشد او دارای مراحل متفاوتی می‏باشد، باعث توجه به همه ابعاد وجودی انسان در تربیت می‏شود؛ همچنین، برنامه‏ها و آموزه‏های تربیتی با مراحل رشد افراد متناسب می‏گردد(احمدی، ۱۳۷۲).

یکی از ابعاد رشد، رشد شناختی است که مهمترین وجه آن رشد ذهنی است و دانشمندان برای آن مراحلی برشمرده و دوره‏های سنی مختلفی را ذکر کرده‌اند که مشهورترین آن، متعلق به روانشناس معروفی به نام پیاژه است. از نظر او، رشد ذهنی به سه مرحله تقسیم می‌شود، که در این نوشتار تنها به قسمت مربوط به خردسال آن می‏پردازیم.

تولد تا ۷ سالگی(خردسالی): در این دوره که همان دوره‌ی پیش دبستانی است، خردسال دارای هوش پیش‌عملیاتی است. مفاهیمی که به کار می‌برد در ابتدا ناقص و غیرمنطقی است(۲ تا ۴ سالگی).

مهمترین ویژگی سنین بین ۲‌تا ۷سالگی، رفتار سمبولیک (نمادی) است. توانایی تشکیل نمادها و استفاده از آنها مانند کلمات و حرکات سر و دست، یکی از دستاوردهای مهم مرحله ی پیش‌عملیاتی است که کودکان را به عملیات ذهنی مرحله‌ی بعد نزدیک می‌کند. به طور کلی، این گروه سنی از «هوش پیش‌عملیاتی» بهره‌مند است و با «استدلال تمثیلی»، مسائل پیرامون خود را درک می‌کند، همچنین در مرحله‌ی خردسالی، فرد توانایی «طبقه‌بندی منطقی» ندارد(باهنر، ۱۳۸۷).

تفکر خردسال پس از ۴ سالگی تا حدودی منطقی‌تر می‌شود، اما هنوز به جای استدلال، به ادراک وابسته است. از سوی دیگر، خردسالان در این مرحله، به نوعی خودمدار هستند؛ یعنی خردسال می‌تواند رفتار کودکی را که روز قبل دیده تکرار کند، یعنی آنچه را دیده به ذهن بسپرد، اما تفکر او حالت خودمحوری دارد، یعنی قدرت اینکه خود را به جای فرد دیگری بگذارد ندارد، نظر دیگران را نمی‌فهمد. در حقیقت خود را محور کائنات می‌پندارد؛ ازاین روست که توانایی مشارکت فعال در فعالیت‏های گروهی و تعامل با یکدیگر را ندارند و اغلب تمایل دارند درکنار یکدیگر اما هر یک برای خود بازی کند(باهنر، ۱۳۸۷).

اولین تجربه مستقیم کودک با تلویزیون، عموماً از دو سالگى شروع می‌شود؛ ابتدا به صورت تقلیدى، بعد به صورت اختیارى و در نهایت، در سه سالگى انتخابگر می‌شود(جوکار، ۱۳۸۷).

در ادامه هر یک از هنجارهای ۱) تبلیغ دینی، ۲) آموزشی، ۳) رهبری و راهنمایی، ۴) تفریح و سرگرمی و ۵) اطلاع‌رسانی را با توجه به ویژگی خردسال و کلام امام خمینی (ره) و امام خامنه ایی (حفظه الله) بررسی می‏کنیم:

۱) هنجار تبلیغ دینی

الف) رشد اخلاقی

اگر شما بخواهید تعلیم کنید فقط اطفال را و کاری به این نداشته باشید که در پهلوی تعلیم و تربیت انسانی تربیت اخلاقی باشد، این‌ها باهمان علم بدون تربیت مراحل را طی می‌کنند و علم بدون تربیت آن‌ها را یا اکثر آنها را رو به فساد می‏کشد(امام خمینی، ۱۳۶۹، ج۱۴،ص ۲۸).

میان تحول شناختی و رشد اخلاقی پیوندی نزدیک وجود دارد، از این رو شناخت مراحل رشد اخلاقی خردسالان و پرداختن به اخلاقیات، از وظایف برنامه‌سازان است. از سوی دیگر، در جامعه‌ی دینی، بین اخلاق و دین، رابطه‌ی تنگاتنگی وجود دارد، به طوریکه اخلاق، جزئی از دین تلقی می‌شود.

استفاده از مفاهیم انتزاعی در طرح مسائل معنوی و اخلاقی برای خردسالان مطلوب نیست(درخشانی و دیگران، ۱۳۸۸، ص ۷۱).

برای آموزش مسائل اخلاقی و معنوی به خردسال باید بر “مشاهده” تأکید شود؛ اما برای کودک میتوان از “تقلید” نیز استفاده کرد(همان).

نمایش مستندی خوب از طبیعت به همراه موسیقی مناسب می‌تواند در برخی افراد فضای تجربه‌ی دینی و تفکر در خلقت را فراهم کند(درخشانی و دیگران، ۱۳۸۸، ص۱۷).

ب) تولید برنامه‌ی دینی

«سعی کنید…اولین چیزی را که در کودک ایجاد می‏کنید، ایمان باشد. هیچ چیز، معادل ایمان نیست. شما از این بچه، هرچه بخواهید بسازید، باید در او ایمان به وجود آورید. بچه‏ها را با ایمان کنید؛ ایمان به خدا، ایمان به حقیقتِ مطلق و ایمان به اسلام. اگر این بچه‏ها با ایمان پرورش پیدا کردند و شما توانستید بذر ایمان را در دلشان بکارید، در آینده می‏شود از آنها هر شخصیت عظیمی‏ساخت و برای هر کاری مناسبند(بیانات مقام معظم رهبری، ۲۳/۲/۱۳۷۷).

کودکان در این سنین بسیاری از واژه‌های مذهبی را به کار می‌برند، اما معانی آنها را در نمی‌یابند. کسی که بر این نکته واقف نباشد، از سهولت به کارگیری زبان مذهبی توسط آنان به خطا تصور می‌کند که کودکان از قدرت فهم مذهبی بالایی برخوردارند. تفکر مذهبی در این مرحله ماهیتی سحری و افسانه ای دارد. لذا، برخورد کودک با داستان‏ها و معارف دینی همگون با تصوری است که از افسانه‏ها و داستان‏های خیالی دارد(باهنر،۱۳۷۸).

تمام رفتار‏های خوب و شایسته، یقیناً یا رفتارهای دینی‌اند و یا مورد تأیید دین هستند. از این رو برنامه‌سازان می‌توانند با تأکید بر وجوه معنوی و اخلاق فردی دین، به ترویج مصادیق اخلاق در حوزه ی فرهنگ عمومی نظیر انضباط اجتماعی، وجدان کاری، نظم و برنامه‌ریزی، ادب اجتماعی، توجه به خانواده، رعایت حقوق دیگران، کرامت انسانی، احساس هویت، شجاعت ملی، قناعت، امانت، درستکاری و زیبایی طلبی بپردازند(رهنمودهای مقام معظم رهبری، ۱۱/۹/۱۳۸۳).

۲) وظایف هنجارهای آموزشی

پیامبر اکرم (صلی الله):« آنچه کودک نورس به ذهن می‏سپارد مانند نقشی است بر سنگ که می‏تراشد و آنچه بزرگسال به ذهن می‏سپارد ماننند نوشتن بر آب است»(پاینده، ۱۳۷۴، ص ۴۴۵).

کودکان در سال‌های نخستین زندگی خود این آمادگی را دارند تا مطالب بسیاری درباره‌ی زندگی و جهان پیرامون خود بیاموزند. تلویزیون با ویژگی‌های خاصی مانند جذابیت‏های تصویری و جاذبه‏های حرکتی و… منبعی برای یادگیری است)بری؛ جیل،فنی مترجم،۱۳۷۲).

 (کاری که) مهم تر است، یاد دادن تفکر است. کودک ما فرابگیرد که فکر کند فکر صحیح، فکر منطقی و برای فکر کردن درست راهنمایی بشود؛ سطحی نگری، سطحی آموزی در مسائل زندگی یک جامعه را زمین‌گیر می‏کند؛ در بلند مدت بدبخت می‏کند: باید فکر کردن را در جامعه نهادینه کرد( حضرت آیه الله خامنه‌ایی، ۱۷/۲/۱۳۹۳).

استفاده از روش یادگیری اکتشافی برای آموزش، شیوه‌ی مناسبی است که خردسال، را قادر می‌سازد به جای آموزش مفاهیم و اصول از راه توضیح و توصیف دیگران، شخصاً آن را کشف کنند(درخشانی و دیگران، ۱۳۸۸).

به کارگیری شیوه‌ی غیرمستقیم در آموزش‏های اخلاقی و اجتماعی بسیار مفید‌تر و مؤثرتر از روش‏های مستقیم است. در شیوه‌ی غیرمستقیم به کودک گفته نمی‏شود که فلان عمل بد است اما نشان داده می‏شود که عمل به آن عاقبت مطلوبی ندارد( ساروخانی، ۱۳۸۷).

الف) رشد اجتماعی( جامعه پذیری)

برنامه‌های ویژه‌ی خردسالان، نقش مهمی در تسهیل فرآیند “جامعه پذیری”و آموزش آنها جهت تنظیم ارتباطات اجتماعی‌شان دارد. صاحب نظران، جامعه پذیری را نوعی یادگیری می‌دانند که در تمام عمر ادامه دارد؛ اما بر اساس ویژگی‌های سنی، تفاوت‌هایی در آن مشاهده می شود.

در برنامه‏های خردسال نمی‌توان بیش از حد و خارج از توانایی او بر رعایت آداب و مقررات اجتماعی اصرار نمود. برنامه‏های خاص این گروه سنی می تواند بر ویژگی‏های ساده و در حد توان خردسال همچون تشویق به سلام کردن، احترام به پدر و مادر، ابراز دوستی و محبت به همسالان و همبازی‏های خود تأکید کند. در برنامه‏های خردسال، نمی توان بر مشارکت و فعالیت‌های گروهی آنها اصرار و تأکید ورزید؛ زیرا اگر چه خردسالان با همسالان خود بازی می‌کنند، اما درکی از رابطه‌ی مشارکت‌آمیز ندارند و هر کدام برای خود، بازی می‌کنند( درخشانی و دیگران، ۱۳۸۸، ص۷۶).

به منظور آشنایی خردسال با هنجارها و مقررات جامعه در خصوص پوشش و روابط اجتماعی، اتخاذ تصمیمی واحد برای پوشش متعارف خردسال در برنامه‏ها (اعم از مهمان، مجری، بازیگر و..)، بسیار مهم است(همان).

خردسال در این دوره تمایل پیدا می‏کند به جای بزرگتر‏ها، با کودکان هم‌سن و سالش هم‌نشین و هم‌بازی باشد. بهترین دوستان در این سن از یک جنس هستند. بنابراین برنامه‏های تولیدی باید مهارت‏ها و توانایی‏های برقراری ارتباط با هم‌سال را در خردسال پوشش دهند( جهاندیده، ۱۳۹۷).

ب) همانندسازی و الگوپذیری

مرحله‌ی ابتدایی همانندسازی «تقلید» است که از غرایز نیرومند و ریشه‌دار انسان است و از طریق آن، آدمی بسیاری از آداب و رسوم زندگی را از دیگران می‌آموزد. تقلید پس از طی مراحلی، تکامل می‌یابد و به الگو می‌رسد. الگوپذیری نیز امری فطری است که ریشه در میل انسان به کمال‌جویی و کمال‌گرایی دارد( درخشانی و دیگران،۱۳۸۸).

همانندسازی خردسال و کودک با الگوها بیشتر جنبه‌ی تقلیدی دارد و خود به خود انجام می‌شود.

پ) پرورش تخیل و خلاقیت

پرورش تخیل در جهت صحیح، باعث رشد خلاقیت در خردسال می‌شود.

از آنجا که خردسال برای موجودات غیر‌جاندار، علایم حیاتی و انسانی همچون حرکت کردن و سخن گفتن را باور می‌کند، سخن گفتن اشیاء، گیاهان و حیوانات در برنامه‏های عروسکی و انیمیشنی برایش جذابیت دارد، از این رو، در برنامه‏های ویژه‌ی این گروه سنی می‌توان از “جاندارپنداری” موجودات غیرزنده یا ویژگی انسانی دادن به حیوانات برای پرورش تخیل استفاده کرد. البته در بکارگیری این شیوه، پرهیز از صحنه‏های ترسناک، خشونت‌آمیز و غم‌بار ضروری است؛ زیرا تجربیات اندک خردسال از عالم واقعیت، تشخیص مرز میان تخیل و واقعیت را برایش دشوار می‌کند و چه بسا در مواردی، این موضوع موجب ترس او شود(درخشانی و همکاران، ۱۳۸۸، ص۶۴).

ارائه‌ی برنامه‏های تخیلی برای خردسال و کودک باید همواره با شادی و زیبایی همراه باشد. ضمن آنکه فیلم‏ها و کارتون‏های تخیلی عجیب و غریب برای کودکان سنین پایین به ویژه خردسال، بسیار هراس آور است وممکن است باعث بروز ترس می‌شود. ازاین رو، ارائه‌ی قصه‏ها در قالب فیلم‏های ترسناک برای آنها مناسب نیست.

د) برجسته ­سازی و هدایت نقش مادر در تربیت کودک

تبیین و برجسته­سازی اهمیت نقش تربیتی مادر نسبت به فرزند نیز از وظایف رسانه است. امام خمینی (ره) می­فرمایند: «ایـن مادر که بچه در دامـن او بزرگ می‌شود، بزرگ­ترین مسوولیت را دارد و شـریف­تـرین شغل را دارد؛ شغل بچه­داری»(امام خمینی، ۱۳۶۹،ج۶،ص ۲۶۱).

رسانه­ها به شیوه­های مستقیم و غیر مستقیم می­توانند مادران را نسبت به وظایف تربیتی خود حساس کنند و در دل برنامه­ها، آموزش­های لازم را به خانواده­ها بدهند. باتوجه به ویژگی‏های این دوره، نقش والدین بخصوص مادر در مراقبت، نگهداری، آموزش و امنیت بخشی به خردسال بسیار حساس و کلیدی است. لذا توصیه می‏شود در برنامه‏هایی که برای این رده سنی ساخته می‏شود حضور پررنگ والدین، به ویژه مادر، دیده شود( جهاندیده، ۱۳۹۷).

ه) تعادل جنسیتی

فرآیندی که افراد را به کسب ارزش‏ها، انگیزه‏ها و رفتارهای مناسب هر جنس در یک فرهنگ خاص، هدایت می کند، نقش جنسیتی نام دارد.

هر گونه اختلال در الگویابی خردسال، کودک و نوجوان، می تواند مانع از ادای نقش مثبت آنها از زن یا مرد بودن و به تبع آن، همسر، مادر یا پدر بودن در آینده شود. بنابراین، در برنامه‏های ویژه ی این گروه از مخاطبان، باید بین نقش‌های جنسیتی دخترانه و پسرانه تعادل در نظر گرفته شود، به گونه‌ای که برای الگویابی جنسیتی آنها بر روی یک جنس تمرکز نشود و هر دو جنس در نظر گرفته شود. (درخشانی و دیگران، ۱۳۸۸).

در برنامه‏های خردسال، باید بیش از جنس، برتوانایی‏های افراد تأکید شود؛ ضمن اینکه توزیع مناسب این توانایی‏ها در میان هر دو جنس نیز وجود داشته باشد.

۳) وظایف هنجارهای هدایتی و راهنمایی

وظیفه رهبری و راهنمایی بیشتر جنبه ارشاد و هدایت کودکان به سمت ارزش‌های اسلامی-ایرانی دارد و مجموعه وظایفی است که صدا و سیما برای بالا بردن فضای آگاهی و ارشاد جامعه و جهان، با توجه به اهداف نظام بر عهده دارد. شتاب‌بخشیدن به تمامی جنبه‌های سازندگی فردی و اجتماعی و توسعه جامعه نیز در همین وظیفه می‌گنجد تا کودک با آن آشنا شود(ترکاشوند؛ باهنر، ۱۳۸۹، ص۶).

الف) مراقبت از کودکان در مقابل تهاجم فرهنگی

از وظایف رهبری و راهنمایی رسانه­ها نسبت به کودکان، مقابله با انحرافات و اعتیادهای موجود بر سر راه این قشر از مخاطبان است که از عوارض تهاجم فرهنگی به شمار می­رود.

«از فیلم‌های ما، نمایش­نامه‌های ما، کارهای ویژه کودک ما و موارد دیگر در مقابل تهاجم فرهنگی مراقبت لازم صورت گیرد»(مقام معظم رهبری، ۲۱/۰۵/۱۳۷۱).

ب) حریم خصوصی

تا به این لحظه که مشغول نگارش مقاله هستم به مطلب مکتوبی در خصوص شیوه‌ی آموزش مسائل جنسی و خودمراقبتی به خردسالان در تلویزیون دست نیافته‌ام.

پ) هویت بخشی به خردسالان

هویت ملی ایران با ترکیبی از دین و ملیت، تجلی پیدا می‌کند، به طوری که مؤلفه‏های آن از ایران باستان و دین اسلام و مذهب شیعه برخاسته است. از این رو، توجه برنامه‌سازان به ویژگی‏های هویت ایرانی اسلامی ضروری است.

به منظور تقویت هویت ملی باید از ترویج خودکم بینی، تقدیرگرایی، بزرگ دیدن افراطی و بیش از حد خارجیان و بیگانه ترسی پرهیز شود(درخشانی و دیگران، ۱۳۸۸، ص۱۸).

آرمان‌ها و ارزش‌های انقلاب اسلامی و دفاع مقدس در برنامه‏ها، با توجه همزمان به خاستگاه‏های دینی و ملی آن، تبیین و ترویج شود(درخشانی و دیگران، ۱۳۸۸، ص۱۹).

ت)میراث فرهنگی

لازم است رسوم مقبول و رایج دینی و باستانی، شناسایی و با استفاده از روش‏های مناسب و مؤثر، در برنامه‏ها معرفی و ترویج شود.

با توجه به نقش رسانه‌ی ملی در طراحی لباس ملی و گسترش فرهنگ استفاده از آن، پوشش‌های سنتی و استفاده متناسب از آنها معرفی شوند(درخشانی و دیگران، ۱۳۸۸، ص۲۳).

معرفی شایسته‌ی اشیا، بناها و مکان‏های دینی و تاریخی، به هویت بخشی، ترویج الگوی مناسب، ایجاد و تقویت تعلق خاطر شهروندان به این آثار و همچنین ایجاد انگیزه برای حفظ و پاسداری از آنها، منجر می‌شود(همان).

از عناصر فرهنگ عامه در قالب بازی‏ها، داستان‏ها، ترانه‏ها و مثل‏ها، که یکپارچگی فرهنگی را ایجاد می‌کنند، استفاده شود و از انعکاس مواردی که تعابیری از نفاق و عدم همبستگی فرهنگی را به همراه دارند، اجتناب گردد(همان).

۴)وظایف هنجارهای تفریح و سرگرمی

وظیفه تفریح و سرگرمی شامل تمامی اقداماتی است که صدا و سیما برای شاد کردن کودکان و پرکردن اوقات فراغت آن‌ها با برنامه‌های مفرّح انجام می‌دهد و لازم است ابزاری باشند برای تحقق اهداف نظام، بدین معنا که دارای بار آموزشی باشند(واژه‌نامه امور برنامه ریزی و نظارت و ارزیابی، ۱۳۶۹، ص ۶۶).

الف) رشد عاطفی

تفاوت تجربه و شناخت خردسال، با بزرگسال از دنیای پیرامون و ویژگی‌های ذهنی، عاطفی واجتماعی آنها موضوع مهمی است. برانگیختن عواطف و احساسات افراد، انتقال پیام را مؤثرتر می‌کند؛ اما برنامه‏های خردسال، باید مبتنی بر عواطف مثبت، نظیر لذت و خوشی، نشاط و شادابی باشد، به طوریکه این ویژگی در همه‌ی بخش‌ها ازجمله نمایش، پلاتو، وله‏های تصویری و گزارش‏های تلویزیونی وجود داشته باشد. در این راستا، سرگرم‌سازی وشادی آفرینی به عنوان محوری‌ترین کارکرد رسانه، باید در برنامه‏های خردسال، مدنظر قرار گیرد.

خردسال بیش از دیگران،حالات عاطفی را از طریق زبان بدن درک می‌کند. از این رو، دیدن چهره‏های شاداب وخوشحال، موجب لذت و خوشی آنها می‌شود(درخشانی و دیگران، ۱۳۸۸، ص۹۲).

ب) مراقبت از تولید و پخش فیلم‌های اضطراب زا

انعکاس خشونت

باید از نمایش هرگونه صحنه‏های خشونت‌آمیز و ترسناک حتی در قالب برنامه‏های تخیلی و طنز برای خردسال پرهیز نمود.

مقام معظم رهبری در مورد چگونگی و کیفیت فیلم‌های تولیدی برای کودکان و نوجوانان معتقدند: آن نکته که تاکنون هم کسی به آن توجه نداشته، این است که فیلم و نمایش‌نامه ایرانی را از حوادث آشفته­کننده و برانگیزاننده‌ ذهن و حالت سوهان برای روح، خالی کنید.در تلویزیون ما برنامه‌ای درست کرده بودند و می‌خواستند بچه‌ها را به برس زدن تشویق کنند.ماجرا این طور بود که یک برس عروسکی، لحظاتی زار می‌زد و گریه می‌کرد؛ به گونه‌ای که دل آدم کباب می‌شد. در این حال، یکی دیگر از برس­ها به برس گریان می‌گفت: «چرا گریه می‌کنی؟» او هم جواب می‌داد که مثلا «صاحب من، موی سرش را برس نمی‌زند!» این قضیه که این قدر گریه نداشت؛ به طوری که دل مستمع را خون کند! لااقل صدای دختر بچه یا پسر بچه‌ای را که در حال زار زدن روی برس گذاشته‌اید، یک لحظه‌اش بکنید، نه به قدر یک دقیقه و یک دقیقه و نیم! همین‌طور متصل گریه، گریه، گریه! خوب؛ اعصاب مستمع خرد می‌شود!(مقام معظم رهبری، ۲۳/۰۱/۱۳۷۵)

پ) ضرورت درک و تحمل بازی و شلوغی کودکان

یکی از وظایف تفریحی رسانه­ها، بالا بردن درک و تحمل والدین هنگام بازی و شلوغ کردن کودکان است. امام خمینی، بازی و تفریح کودکان را از حقوق کودکان نسبت به والدین می­دانستند.

ج) ضرورت طراحی و بسترسازی بازی­های مناسبتی شاد برای کودکان

از نگاه رهبر معظم انقلاب، طراحی وبستر سازی بازی­های مناسبتی شاد برای کودکان از وظایف تفریح وسرگرمی رسانه است. ایشان در این مورد خطاب به مسئولان رسانه می‌فرمایند:سال‌های گذشته، به برادران عرض کردیم که از همه چیز مهم­تر این است که به شیوه‌های ابتکاری و جدید و کم‌خرجی برای شادی کودکان فکر کنید(مقام معظم رهبری، ۱۱/۱۰/۱۳۶۹).

د) پرهیز از پخش داستان‌های کذب و بازی‌های حرام

از وظایف رسانه­ها در زمینه تفریح وسرگرمی کودکان، هدایت آنها سوی به بازی‌های سالم وحلال ومورد تأیید اسلام و مراقبت از بازی­های حرام و آسیب­زاست. امام خمینی(رحمه الله) می‏فرمایند:«ساختن داستان‌هایی که واقعیت ندارد، هر چند برای آموزش مثبت باشد، ولی چون دروغ است، باید از آن خودداری شود»(امام خمینی، ۱۳۸۵(الف)، ج ۲، ۶۱۶).

انعکاس دقیق، صحیح، جذاب و باورپذیر اسطوره‏ها و افسانه‏ها در برنامه‏ها، باید به دور از خرافه پردازی و در راستای حفظ و تقویت ارزشهای ایرانی و اسلامی باشد(درخشانی و دیگران، ۱۳۸۸، ص۲۵).

هـ) حفظ روحیه عشق و شور کودکان برای انقلاب

از وظایف رسانه­ها این است که به شیوه هنرمندانه­ای، روحیه عشق وشور انقلابی و حماسی را در کودکان حفظ و تقویت نمایند. مقام معظم رهبری(۲۹/۶/۱۳۷۴): عشق و جوش و شور آن کودک و دختر و پسر جوان و نوجوان که عمق انقلاب و میدان جنگ محسوب می‌شدند، باید حفظ شود.

۵)وظایف هنجارهای اطلاع‌رسانی

الف) ضرورت آگاه­ سازی کودکان از مسائل روز اجتماعی

امام خمینی در این مورد می‌فرمایند: آن‌ها (کودک) را وارد کنید در مسائل روز. آنها مطلع باشند از مسائل روز. اگر خدای نخواسته در این مورد قصور بشود، یک وقت می­بینید که چهره­های منحرف که وارد در مسائل روز هستند، غلبه می­کنند برچهره حق که وارد به مسائل روز نیست(امام خمینی، ۱۳۷۴، ۱۹۹)

ب) ضرورت آگاه‏ سازی کودکان از مسائل سیاسی در حد توان فهم

از وظایف اطلاع رسانی رسانه­ها این است که در حد توان و متناسب با فهم کودکان، آنها را با مسائل روز آشنا کنند. رهبرکبیر انقلاب می‌فرمایند: نباید بچه‌ها را از سیاست، از این‌طور چیزها دور نگه داشت؛ چون دور نگه داشتن بچه‌ها از سیاست، اساس این می‌شود که وقتی وارد در اجتماع شدند، مثل یک آدم کوری وارد اجتماع بشوند. چون می‌خواهند بعد در این مملکت در این کشور زندگی بکنند و مقدرات این مملکت دست‌شان باشد، آنها باید آگاه باشند(همان).

پ) آگاه ­سازی کودکان از وقایع انقلاب

از وظایف رسانه ملی، آگاهی­بخشی به کودکان از وقایع انقلاب است که همواره مورد تأکید رهبر معظم انقلاب بوده است و اطلاع رسانی صحیح درباره وقایع انقلاب برای کودکان ونسل جدید از ضروریات رسانه می‌دانند(مقام معظم رهبری، ۱۱/۸/۱۳۷۳).

الزامات تولید

۱)حضور مشاور در کنار تهیه کننده

خود من با اینکه روانشناسی خوانده‌ام و کودک را می‌شناسم همیشه در تیم تولید برنامه، گروه‌های مشاوره تشکیل می‏دهم که نه تنها در طراحی اولیه حضور دارند بلکه متن برنامه را نیز بازبینی می‌کنند و کنترل دقیق بر روی متن و اجرا صورت می‏گیرد چون می‌خواهیم برای مخاطبی که او را نمی‌بینیم و بازخورد سریعی از او نداریم برنامه تولید بکنیم( آذین، ۱۳۹۷).

 ۲)قالب‏ های برنامه سازی متناسب خردسال

هیچکدام از قالب‌های برنامه‌سازی ابتدا به ساکن و بدون توجیه تکنیکی و محتوایی برای طرح مفاهیم اخلاقی مناسب نیستند بلکه موضوع و ایده که شکل گرفت با توجه به شناخت دقیق و نگرش علمی‏نسبت به مخاطب و انگیزش، علایق و نیازهای او می‌توانیم درباره قالب برنامه تصمیم بگیریم، یعنی پس از تحقیق و پژوهش!(آذین، ۱۳۹۷).

اساسا هر ژانری که بیشتر سرگرم کننده‌ باشد قالب بهتری برای انتقال مفاهیم اخلاقی است. اگر این عناصر در یک قالب باشد برای کودک جذاب‌تر است: ‌سادگی، صمیمیت،‌ فانتزی، اکشن، تحرک،‌ زیبایی، رنگ،‌‏هارمونی، موسیقی(رحیمی، ۱۳۹۲).

اصولا کمدی- فانتزی- موزیکال همه گروه‌های سنی را جذب می‌کند، اما خردسالان از کمدی‌های اسلپ استیک لذت فراوان‌تری می‌برند(آذین، ۱۳۹۷).

برنامه‏های کودک را از ارتباط یک سویه ( به شکل تلویزیون- کودک) بیرون آوردند و امکان دوطرفه کردن این ارتباط را به شکل (تلویزیون- کودک- تلویزیون) فراهم کنند تا کودک در روند یادگیری، یک مخاطب فعال باشد(بلندیان، ۱۳۹۲).

ظرفیت حافظه‌ی کوتاه مدت خردسالان کمتر از بزرگسالان است. بنابراین جهت انتقال اطلاعات از حافظه‌ی کوتاه مدت و بلندمدت و اثرگذاری اطلاعات ارائه شده، باید مفاهیم ارائه شده در قالب‏های مختلف، تکرار و یا توضیح داده شود( درخشانی و دیگران، ۱۳۸۸).

۳) زمان مناسب برنامه خردسال

خردسال قادر به تمرکز طولانی بر روی یک برنامه نیست و معمولا زمانی بیش از ۱۰ دقیقه هم برایش در نظر نمی‌گیرند(آذین، ۱۳۹۷).

۴) زبان برنامه

خردسال با وجود توانایی به کاربردن جملات کامل، ذخیره‌ی لغات محدودی دارد و از درک کلمات مترادف و متنوع ناتوان است و بیان مفاهیم در قالب کلمات ثقیل برای او مشکل است( آذین، ۱۳۹۷) به همین دلیل در برنامه ‏های خردسال بهتر است جملات، واضح، کوتاه، ساده و در حد فهم او باشد و با خزانه‌ی لغات و واژگان خردسال مرتبط باشد)درخشانی و دیگران، ۱۳۸۸، ص۶۸).

بهتر است در برنامه ‏های خردسال از جملات دارای فعل منفی کمتر استفاده شود.

استفاده از زبان فارسی به عنوان زبان رسمی و مشترک کشور تأکید شود(همان).

۵) اجرا و پخش

برای درک مناسب مطالب ارائه شده، پلاتوهای مجریان باید با توانایی‌های ذهنی گروه سنی مورد نظر متناسب باشد و از طرح نصایح و پیام‌هایی که بیشتر جنبه‌ی شعاری دارد، پرهیز شود.

مجری برنامه‌ی خردسال و کودک باید از چهره و صدای مهربان، متبسم و پرنشاط برخوردار باشد.

مجری برای ایجاد ارتباط با خردسال و کودک، باید از توانایی نمایشی بالایی برخوردار باشد،به طوریکه در اجرای برنامه و بیان پلاتوها، با استفاده از میمیک چهره، کنش‏های به موقع و فراز و فرودهای صوتی ونیز تقلید اصوات گوناگون، بتواند آنها را با پیام‏های برنامه همراه سازد.

۶) ساعت پخش

ساعات پخش برنامه‏ها به گونه‌ای تنظیم شود که هر گروه سنی بتواند به آسانی از برنامه‏ها استفاده کند. اغلب خردسالان در ساعات اولیه‌ی صبح و ساعات پایانی شب نمی‌توانند بیننده‌ی برنامه‏های خود باشند(درخشانی و دیگران، ۱۳۸۸، ص۱۰۴).

زمان پخش برنامه‏ های ویژه‌ی خردسال باید طوری تنظیم شود که به قطع برنامه‌ی آنها نیاز نباشد. برای مثال، نباید پخش برنامه‏های خردسال به دلیل پخش اذان و مناجات و..قطع شود(همان).

۷) آگهی‏ های بازرگانی

تولید و پخش آگهی‏ های بازرگانی برای مخاطب خردسال ممنوع است(درخشانی و دیگران، ۱۳۸۸، ص ۱۰۵).

در آگهی ‏هایی که خردسالان یا کودکان نقش‌آفرینی می‌کنند، اگر موضوع آگهی مربوط به گروه سنی خودشان نیست، باید کاملاً مشخص باشد که مخاطب آگهی، بزرگسالان هستند(همان).

۸) موسیقی

موسیقی برنامه‌های کودک نیازمند همخوانی با ذهن آنهاست و این موضوع باید در انتخاب ساز، نت و آوا به دقت رعایت شود. همچنین انتخاب موسیقی همراه با کلام و متن در برنامه‌سازی برای آنها اولویت دارد و تاثیر آن در انتقال مفاهیم به کودکان چشمگیر‌تر است. زیرا کودکان سرودهای دسته جمعی را دوست دارند و آن را با انگیزه و شادابی خاصی می‌خوانند بویژه اگر همراه با نواختن موسیقی باشد. ( قمری، ۱۳۹۷).

۹) محتوای برنامه‏ های خردسال

شخصیت پردازی و مدل‌سازی با تکیه بر قدرت فردی است و نه تکیه بر توانایی‏های فوق طبیعی و ماورائی(بلندیان، ۱۳۹۲).

شناسایی دغدغه‏ های روز کودکان و تبدیل آن به دغدغه‏ های قهرمانان الگویی داستان(همان).

هرگونه تحریک، تحقیر یا توهین نسبت به قومیت‌ها و نژادها، جایز نیست(بند(ب) از ماده‏ی ۱۹ قانون اساسی).

زمانی که خردسال پای تلوزیون می‏نشیند کوتاه باشد و در فواصل معین فعالیت جسمانی داشته باشد( جهاندیده، ۱۳۹۷).

در برنامه‌ها تلاش شود شادی و بازی کودکان دارای نقص عضو و معلولیت را بدون هیچ تفسیری در کنار دیگر کودکان به نمایش بگذارند تا خردسالان رفتار صحیح با آن‌ها را بیاموزند.

مروری بر کانال های ویژه‌ی خردسالان در سایر کشورها

ایالات متحده آمریکا

پخش و برنامه‌سازی کودکان توسط ایستگاه‌های تلویزیونی زمینی در ایالات متحده توسط کمسیون ارتباطات فدرال (FCC)تنظیم می‌شود، طبق آیین نامه‌هایی که به صورت محصولی به عنوان قانون تلویزیون کودکان (CTA) ، قوانین E/I یا قوانین Kid Vid گفته می‏شود (جاکبسون[۸]، ۲۰۱۸).

نخستین کانال تلویزیونی کودکان به نام نیکلودئون آمریکا که در آوریل ۱۹۷۹ آغاز به کار کرد (ایمازومی[۹]،۲۰۰۵ ). برنامه‌های این شبکه در ۱۶۲ کشور و منطقه در سراسر جهان پخش می‌شود.

Baby TV یک کانال تلویزیونی بین‌المللی برای نوزادان، کودکان نوپا و والدین است که متعلق به گروه Fox Networks  Group می‌باشد که خود نیز زیر نظر شرکت والت دیزنی اداره می‌شود که در نهایت متعلق به شرکت والت دیزنی است. Baby TV در سال ۲۰۰۳ راه اندازی شد و در بیش از ۱۰۰ کشور جهان پخش می‌شود و به ۱۸ زبان زنده جهان هم‌اکنون در حال پخش می‌باشد (همان).

در سپتامبر ۱۹۹۹، هنگامی که PBS دیجیتال شد، اولین کانال ۲۴ ساعته کودکان به نام، کانال PBS Kids راه اندازی شد.

انگلستان

در ابتدا برنامه‌های مخصوص کودکان در کانال‌هایBBC1 و BBC2 پخش می‌شد.در فوریه ۲۰۰۲، دو کانال CBBC ویژه‌ی کودکان ۶ تا ۱۲ سال و CBeebies مخصوص کودکان پیش از دبستان راه اندازی شد.

کانال‌های ویژه‌ی کودکان، از میان هنجار‌های تلویزیون، اولیت را به هنجار آموزشی اختصاص داده و در کانال CBBC به شعار «یادگیری از طریق سرگرمی» و در CBeebies شعار «یادگیری از طریق بازی» را سرلوحه‌ی خودش قرار داده است(همان).

پخش برنامه کودک از بی بی سی فارسی 

بی‌بی‌سی فارسی، از ۲۰ ژوئن ۲۰۱۹ تصمیم به پخش برنامه‌هایی ویژه کودکان گرفته است. برنامه «قد و نیم‌قد» که مجموعه‌ای از برنامه‌های دوبله ‌شده از کانال انگلیسی بی‌بی‌سی برای کودکان CBeebies است؛ پنجشنبه‌ها ساعت ۱۰ تا ۱۱ صبح از این شبکه پخش می‌شود. به گفته سردبیر برنامه‌های غیرخبری بی‌بی‌سی فارسی، این شبکه تا کنون برنامه‌ای مخصوص خانواده‌های دارای کودکان خردسال نداشته است و هدف از سفارش مجموعه «قد و نیم‌قد» ارائه برنامه‌ای مناسب این بخش جامعه است.

آلمان

در آلمان با همکاری دو شرکت تلویزیونیARD و ZDF کانال ویژه ی کودکان تحت عنوان Kinder kanal با هدف کودکان ۳ تا ۱۲ سال در ژانویه ۱۹۹۷ در تلویزیون ملی آلمان آغاز بکار کرد.

در مه ۲۰۰۰ با بازنگری مجدد ساختار‌ها، کانال KI.KA راه‏اندازی شد. کانال KI.KA در حال حاضر روزانه از ساعت ۶ صبح تا ۹ شب برنامه پخش می‌کند (همان).

هلند

کانالKinderNet در دهه ۱۹۸۰ ویژه‌ی کودکان راه اندازی شد. هم اکنون بخشی از آن برای شرکت نیکلودئون است که در سال ۲۰۰۲ توسط MTV خریداری شد.

کانال Zappelin نیز در سپتامبر ۲۰۰۰ ویژه‏ی کودکان کار خود را آغاز کرد (همان).

شبکه مدرسه تلویزیونی ( school tv ) ،زیر نظر آموزش و پروش هلند برنامه‌های آموزشی برای کودکان نوپا، دانش آموزان در مقاطع ابتدائی و تحصیلات متوسطه برنامه‌های تلویزیونی پخش می‌کند. در سایت این شبکه برای هر درس و مباحث مختلف آن لینک فیلم آموزشی به صورت مستند موجود می‌باشد. عکس، فیلم و متن از این سایت یک دائره المعارف چندرسانه‌ای و یک محیط مجازی آموزشی و مدرسه دوم ساخته است. این مدرسه مجازی متعلق به Teleac می‌باشد. Teleac یک رادیو و تلویزیون آموزشی هلند می‌باشد. برنامه های این شبکه از شبکه زاپلین ( Zappelin ) هلند پخش می شود. مدرسه تلویزیونی برنامه هایی برای رده های سنی مختلف دارد. و تمام ویدئوهای آن برای مقاطع سنی مشخص شده است. برای اطلاعات بیشتر به این سایت مراجعه شود. http://www.teleac.nl/

فرانسه

شبکه ژولی در سال ۲۰۰۵ برای مخاطب ۶ تا ۱۲ سال تاسیس شد. این شبکه در ابتدا از ساعت ۶:۳۰ تا ۱۲:۳۰ برنامه پخش می کرد که بعد از یک سال ۲۴ ساعته شد. این شبکه به وسیله تلویزیون دیجیتالی TNT پخش می‌شود و با همکاری شبکه های Lagardère Active , Canal J, و France Télévisions تولید می‌شود. این شبکه از ۶:۳۰ تا۲۳ برنامه پخش می کند. این شبکه به تبلیغ محیط زیست و آموزش محافظت از محیط زیست به کودکان نیز می پردازد. این شبکه هم اکنون در روسیه، خاورمیانه و آفریقا نیز پخش می شود و ببرای مخاطبان آفریقایی فرانسه زبان و مخاطبان عرب در خاورمیانه برنامه پخش می کند. یکی دیگر از موفقیت های این شبکه تاسیس یک کانال دخترانه بود که با نام ژولی دخترانه شروع به کار کرد.

رژیم اشغالگر صهیونیستی اسرائیل

در فوریه ۲۰۰۱ کانال HOP ویژه ی کودکان راه اندازی شد.

شبکه لولی(luli) ، توسط شبکه zebra پوشش داده می‌شود. این شبکه تحت نظرhop می باشد. این شبکه در سال ۲۰۰۴ میلادی در جهت راه اندازی شبکه‌ای برای کودکان پیش دبستانی آغاز به کار کرد. از سیاست های مورد ادعای این شبکه محتوای بدون خشونت و برنامه‌سازی متناسب با سن کودک و خانواده‌گرا  می‌باشد. که بیش از ۱٫۵ میلیون خانه در اسرائیل به تماشای آن می‌نشینند.

آدرس اینترنتی شبکه:  luli.tv

پیشنهاد‌ها

باتوجه به مطالعات انجام شده، برای پژوهش‌گران آینده چند محور پیشنهادی پیرامون مطالعات و تولید ارائه می‌گردد:

با بررسی تعدادی از شبکه‌های خارجی و قدمت تاسیس کانال‌های ویژه‌ی کودکان در آن‌ها، پیشنهاد می‌شود در تحقیق‌های آینده به بررسی ساختار و نظام تولید برنامه‌ها در آن‌ها پرداخته شود. ولی از آنجایی که اکثر این شبکه‌ها به صورت حق اشتراکی می‌باشند و دسترسی به آن‌ها در ایران با دشواری های متعددی همراه می‏باشد، برای تحقق این هدف، پیشنهاد می‌شود از توان رایزنی سفرای فرهنگی جمهوری اسلامی ایران در کشور‌های مورد نظر استفاده گردد.

در بررسی‌های انجام شده، مطالب جامع و مکتوبی در خصوص الزامات تولید تلویزیونی برای خردسالان با محور خود مراقبتی و آموزش مسائل جنسی، یافت نشده است، لذا پیشنهاد می‌شود پژوهش‌گران و تهیه کنندگان این موضوع را مد نظر قرار دهند.

در حال حاضر شبکه‌های خارجی با پشت سر گذاشتن کانال‏های تلویزیونی، به دنبال رشد هرچه بیشتر برنامه‌های خود تحت بستر وب هستند، لذا باید ظرفیت‏های این حوزه مورد مطالعه و بررسی مسئولان رسانه‌ای داخل قرار گیرد تا بتوانند در این زمینه، شبکه را به جایگاه مطلوب برساند.

نتیجه گیری

نمودار ۱- گروه بندی وظایف الگوهای هنجاری

در مقاله‌ی حاضر تلاش شد تا با تلفیق هنجارهای رسانه و نظریه رشدپیاژه، الزامات تولید تلویزیونی برای خردسال بیان شود. در این بررسی نتایج به صورت نمودار شکل زیر حاصل گردید.

تهیه‌کنندگان حوزه‌ی کودک با در نظر گرفتن نمودار فوق می‌توانند برنامه‌های تولیدی خود را در شاخص‌های عنوان شده قرار دهند و براساس آن به کمبود برنامه‌ها در مسائل متفاوت پی ببرند.

همانطور که در بررسی‌های شبکه‌های خارجی مشاهده گردید، شبکه‌ی BBC فارسی، با راه اندازی برنامه‌هایی مخصوص کودکان، در پی تاثیرگذاری بر نسل آینده است و این انتظار می‌رود که مسئولین حوزه‌ی کودک، بیش از پیش توجه و دقت نظر خود را در خصوص تولیدهای هرچه بهتر و جذاب‌تر و تاثیرگذارتر بر کودکان داشته باشند و در این میان از نتایج پژوهش‌ها و مطالعات داخلی و خارجی بهره بیشتر ببرند، به ویژه نتایج حاصل از پژوهش «خط‌مشی‌گذاری سازمان صدا و سیما در حوزه برنامه‌سازی کودک و نوجوان» می‌تواند راه‏گشای بسیاری از مسائل فعالان این حوزه باشد.

منابع

احمدی، سید احمد(۱۳۷۲). اصول و روش‏های تربیت در اسلام. چاپ سوم. تهران: موسسه انتشارات جهاد دانشگاهی.

اسدی، علی؛ مهرداد، هرمز(۲۵۳۴)(۱۳۵۴ش). نقش رسانه‏ها در پشـتیبانی توسـعه‌ی فرهنگـی. تهـران: انتشـارات پژوهشکده علوم ارتباطی و توسعه ایران.

باهنر، ناصر(۱۳۸۷). رسانه‏های جمعی و تولیدات دینی برای کودکان: ارائه رویکردی ارتباطی- فرهنگی.تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی، تحقیقات فرهنگی ایران۳٫

باهنر، ناصر(۱۳۹۰). دین، رسانه و کودک. تهران: اتحادیه رادیوتلویزیون‏های اسلامی.

بلندیان، هدی(۱۳۹۲). پیشنهاد الگوی مطلوب دینی کودکان (۷ تا۱۲ ساله) در تلویزیون بنا بر آرای کارشناسان و خبرگان. پایان نامه کارشناسی ارشد مدیریت رسانه. دانشگاه صدا و سیما.

بیابانگرد، اسماعیل(۱۳۸۴). پژوهش بررسی برنامه‏های کودک و نوجوان شبکه یک و دو سیما از منظر پـرداختن بـه هویـت و بحـران هویـت. تهـران: مرکـز تحقیقـات، مطالعـات و سـنجش برنامـه‌ای صداوسیمای جمهوری اسلامی.

پارسا، محمد(۱۳۸۷). روانشناسی رشد کودک و نوجوان(چاپ ۱۷). تهران: بعثت.

پاینده، ابولقاسم(۱۳۷۴). نهج الفصاحه( مجموعه کلمات قصار حضرت رسول اکرم). چاپ اول. تهران: انتشارات جاویدان.

پستمن، نیل(۱۳۷۸). نقش رسانه‏های تصـویری در زوال دوران کـودکی (سید صادق طباطبایی، مترجم). تهران: اطلاعات.

ترکاشوند، علی اصغر؛ باهنر، ناصر(۱۳۸۹). الگوی هنجاری رسانه ملی از دیدگاه رهبران جمهوری اسلامی. تهران: دانشگاه امام صادق علیه السلام.

خمینی، سید روح‌الله. ۱۳۶۹٫ صحیفه نور (مجموعه رهنمودهای امام خمینی رحمه الله ). تهران: سازمان مدارک فرهنگی انقلاب اسلامی.

خمینی، سید روح‌الله. ۱۳۸۵(الف). صحیفه امام: مجموعه آثار امام خمینی (بیانات، پیام­ها، مصاحبه­ها، احکام، اجازات شرعی و نامه‌ها). تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی.

دادستان، پریرخ (۱۳۷۸)،پژوهش نقش تلویزیون در شکل گیری و تقویت مفـاهیم مـذهبی و اخلاقـی کودکان، تهران: مرکز تحقیقات، مطالعات و سنجش برنامها ی صدا و سیمای جمهوری اسلامی.

درخشانی، شیوا؛ نیک بخش، مرسده؛ شاکری، رضا و بهنام راد، رضا(۱۳۸۸). راهنما و آیین برنامه سازی خردسال،کودکان و نوجوان. تهران: سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران. مرکز طرح و برنامه ریزی.

رحیمی، علیرضا (۱۳۹۳). بر نامه‌سازی دینـی بـرای کودکـان از دیـدگاه نظریـه تربیـت عقلانی بصیرت‌گرا. همایش تربیت اسلامی و فضای مجـازی – چـالش‌ها و راهکارها. قم: ستاد همکاری‏های حوزه‏های علمیه و آموزش وپرورش.

زارعیان، حسن(۱۳۸۸). بسته‏های آموزشی اشاره. تهران: موسسه اشاره‌ی تربیتی.

ساروخانی، باقر(۱۳۸۷). کودکان و رسانه‏های جمعـی. تهران: اداره کـل آمـوزش و پژوهش سیما.

سازمان صدا و سیما جمهوری اسلامی‏ایران(۱۳۷۰). فرهنگنامه تولید. تهران: اداره کل روابط عمومی‏سازمان صدا و سیما جمهوری اسلامی‏ایران.

سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران. ۱۳۶۹ ـ ۱۳۷۱٫ واژه­نامه امور برنامه‌ریزی و نظارت و ارزیابی. تهران: صدا و سیما (در دست انتشار).

سیف، علی اکبر(۱۳۸۶). روانشناسی پرورشی نوین. تهران: نشر دوران.

شرام، ویلبر؛ لایل، جک و ادوین، بى پارکر (۱۳۷۷). تلویزیون در زندگى کودکان.(محمود حقیقت کاشانى،مترجم) تهران: مرکز تحقیقات و مطالعات و سنجش برنامه اى صدا وسیما.

شعاری نژاد، علی اکبر(۱۳۶۸). روانشناسی رشد. تهران: انتشارات اطلاعات.

صدیق، مریم (بهمن ۱۳۹۲). ” بازنمایی رویکردهای ارزشی در برنامه کودک شبکه دو سیما(مطالعه موردی برنامه “جمعه به جمعه، خونه به خونه سال ۱۳۹۱)”. پایان نامه کارشناسی ارشد علوم ارتباطات اجتماعی. دانشگاه علامه طبابایی.

کتاب قانون اساسی ایران

گونتر، بری؛ مک آلر، جیل (۱۳۷۲). کودک و تلویزیون. (نصرت فتی مترجم). تهران: سروش.

گوننز،بری و مک آلر، بیل(۱۳۸۰). کودک و تلویزیون. (نصرت فتى، مترجم). تهران: سروش.

محسنیان راد، مهدی. ۱۳۶۹٫ ارتباط شناسی. تهران: سروش.

مختاریان پور، مجید؛صمدی، فهیمه(۱۳۹۶). “خط‌مشی‌گذاری سازمان صداوسیما در حوزه برنامه‌سازی کودک و نوجوان”. فصلنامه‌ی پژوهش‏های ارتباطی، شماره۲ (پیاپی۹۰). سال بیست و چهارم. صفحات ۹۱-۶۳٫

مصفا، نسرین(۱۳۸۴). کنوانسیون حقوق کودک و بهره وری از آن در حقوق داخلی ایران. تهران: دانشگاه تهران.

هاشمیان؛ سید محمد حسین، جمالزاده، عالمه (۱۳۹۵). گفتمان مطلوب رسانه ملی در حوزه کودک. علوم اجتماعی : مطالعات اسلامی‏زنان و خانواده : شماره ۴از ۵۵تا ۷٫

یساقی، عبدالعظیم(۱۳۹۱). «کودک و رسانه، نیازها و اهداف در گفت و گو با آقای رضا مهکام». علوم اجتماعی :کودک، نوجوان و رسانه. سال اول – شماره ۴ از ۸۷ تا ۱۰۲٫

پایگاه های اطلاعاتی اینترنتی

www.khamenei.ir

https://fa.shafaqna.com/news/29228? Accessed 7 October 2015

http://sargroup.blogfa.com/?p=2 Accessed 16 February 2014

https://honarland.ir/%D9%86%DA%AF%D8%A7%D9%87%DB%8C-%D8%A8%D9%87-%D8%A8%D8%B1%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87-%D8%B3%D8%A7%D8%B2%DB%8C-%D8%A8%D8%B1%D8%A7%DB%8C-%DA%A9%D9%88%D8%AF%DA%A9%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%B1%D8%B1%D8%AA%D9%84/. Accessed 18 March 2018

گفتگو با خانم آذین درخصوص برنامه سازی موفق کودک

Accessed 2019/03/07

https://en.wikipedia.org/wiki/Regulations_on_children%27s_television_programming_in_the_United_States  Accessed 21 August 2020

https://rasekhoon.net/article/show/127698/%D8%A8%D8%B1%D8%B1%D8%B3%D9%8A-%D8%AA%D8%A3%D8%AB%D9%8A%D8%B1-%D8%AA%D9%84%D9%88%D9%8A%D8%B2%D9%8A%D9%88%D9%86-%D8%A8%D8%B1-%DA%A9%D9%88%D8%AF%DA%A9%D8%A7%D9%86 Accessed 16 March 2009

https://vista.ir/m/a/y6sm7/%D9%85%D9%82%D8%A7%DB%8C%D8%B3%D9%87-%D8%A8%D8%B1%D9%86%D8%A7%D9%85%D9%87-%D9%87%D8%A7%DB%8C-%DA%A9%D9%88%D8%AF%DA%A9%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%AA%D9%84%D9%88%DB%8C%D8%B2%DB%8C%D9%88%D9%86-%D8%A7%DB%8C%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D9%88-%D8%A7%D9%86%DA%AF%D9%84%D8%B3%D8%AA%D8%A7%D9%86 Accessed 22 August 2020

Refrences:

Anderson, D. R. & Hanson, K. G. (2009). Children, Media, and Methodology. American Behavioral Scientist, Vol. 8, No. 52, Pp. 1204-1219.

Jacobson, Adam (January 29, 2018). “Should The FCC Retire The ‘Kid Vid’ Requirements?”. Radio & Television Business Report. Retrieved July 14, 2018.

“BabyTV – Wikipedia”. en.m.wikipedia.org. Retrieved 2020-05-07.

Imaizumi, Kodaira Sachiko)2005). Children’s Television: Trends Around the World.

---

[۱] Schramm

[۲] Lyle

[۳] Edwin

[۴] Anderson

[۵] Hanson

[۶] Harold Lasswell

[۷] Charles Wright Mills

[۸] Jacobson

[۹] Imaizumi