ناصر اسدی

۲۱ اردیبهشت ۱۳۹۹

بی شک امروز کسی را نمی توان یافت که ساعاتی از زندگی روزمره خود را دست کم با یکی از رسانه ها، به ویژه رسانه های نوین (مثلا رسانه های اجتماعی) سپری نکند. اگر به میانگین جهانی ضریب نفوذ اینترنت معادل ۵۷ درصد (استاتیستا[۱]) و ۸۹ درصد  ضریب نفوذ اینترنت در ایران (دیجیتال ۲۰۱۹)، توجه کنیم، خواهیم دید که دسترسی به رسانه ها بسیار راحت تر و بیشتر از گذشته شده است. طبیعتا بخش زیادی از این فضای ارتباطی را رسانه ها و محتوای خبری تشکیل می دهد. اگرچه اخبار به واسطه جدی و خشک بودن، ممکن است در میان جوان ترها مخاطب کمتری داشته باشد، اما به هر حال این قشر از جامعه به طور خاص برای تبدیل شدن به شهروندانی آگاه نیازمند دستیابی به رسانه های خبری معتبر و اخبار موثق هستند، تا نیازهای شناختی و اطلاعاتی خود را به نحو مطلوب تامین کنند. چرا که هر رسانه خبری، و هر خبری که منتشر می شود، قابل اعتماد نیست.

به همین علت باید آموزش سواد رسانه ای و به طور خاص سواد خبری در میان نوجوانان و جوانان به طور جدی تری پیگیری شود. این افراد باید به نوعی پرورش یابند تا بتوانند خودشان نیاز شناختی را تامین کنند. در سایه تفکر انتقادی بتوانند مطالب سودمند خبری را از اخبار دروغ و گمراه کننده تشخیص دهند. شاید عاملی که در این میان پیش و بیش از هر چیز اهمیت دارد، تحریک انگیزه کسب خبر و اطلاعات موثق، و نیز تقویت احساس نیاز در آنان برای آگاه و مطلع بودن از مسائل مهم روز است. سواد رسانه ای با رویکرد شناختی به این موضوع توجه می کند.

سواد رسانه ای شناخت و مهارت دسترسی، تجزیه و تحلیل، و ارزشیابی پیام های رسانه ای است. مخاطبان باید رسانه ها و میزان اعتبار آنها را بشناسند تا بدانند که آیا می توان به اطلاعات منتشر شده از آنها اتکا کرد یا خیر. آنان باید اطلاعات و مهارت کافی داشته باشند تا بتوانند پیام های رسانه ای را تجزیه و تحلیل کنند. همچنین باید شناخت کافی از هنجارهای حاکم بر جامعه داشته باشند تا بتوانند پیام های دریافتی را با شاخص های مرتبط سنجش و ارزیابی کنند.

همه اینها البته در صورت وجود احساس نیاز به دانستن و تحلیل کردن اتفاق می افتد. مخاطب منتقد و هشیار کسی است که همواره نیاز به دانستن را احساس می کند. نسبت به محیط پیرامون و رویدادهای جاری کنجکاو است. و برای ررفع نیازهای اطلاعاتی خود به دنبال منابع اطلاعاتی مورد اعتماد می گردد. البته برای رفع نیازهای شناختی، مخاطب باید از انگیزه درونی هم برخوردار باشد. در صورتی که انگیزه درونی برای کشف حقیقت وجود داشته باشد، مخاطب رنج جستجو و پردازش آگاهانه در محتوای رسانه ها را تحمل می کند.

نیاز شناختی[۲] یک ویژگی شخصیتی پایدار است که گرایش افراد به مشارکت و لذت بردن از فعالیت های شناختی پر تلاش را توصیف می کند. افرادی که از نیاز شناختی فراوانی برخوردارند، میل به جستجوی اطلاعات و تامل کردن دارند تا از محرکها و رویدادها، مفهوم سازی کنند، این افراد همواره در مواجهه با رسانه ها و منابع اطلاعاتی، هشیاری خود را حفظ کرده و مدام به اقناع نیاز شناختی خود می پردازند. اما افرادی که از نیاز شناختی کمتری برخوردارند، دوست ندارند تلاش ذهنی داشته باشند. این افراد تمایل دارند که مفاهیم رسانه ای و اطلاعات را از منابع بیرونی (معتبر یا نامعتبر) کسب کنند. آنان خودشان احساس نیازی نسبت به دریافت و تفسیر اطلاعات ندارند. بنابراین نسبت به اطلاعات دریافتی نگاه انتقادی هم ندارند. همچنین از این دسته افراد نمی توان انتظار استدلال منطقی در تفسیر پیام ها و حل مسائل داشت.

داشتن نیاز شناختی یکی از مهم ترین عوامل داشتن سواد رسانه ای است. این عامل به خصوص در میان نوجوانان و جوانان از اهمیت بالایی برخوردار است. این قشر از جامعه بیشتر از بزرگسالان استعداد رشد ذهنی و شناختی دارند. با مهارت و تمرین می توانند ذهن خود را به هشیاری و نگاه انتقادی عادت دهند. این امر باعث می شود تا آنان در آینده شهروندانی کنجکاو و پرسشگر باشند؛ یعنی آنچه برای یک جامعه پویا و روبه رشد لازم است.

یکی از زمینه های مهم برای تحقق نوجوانان باسواد و منتقد، سواد خبری است. دانش آموزان به عنوان نسل آینده ساز باید بتوانند آگاهانه و فعال در مواجهه با رسانه های خبری قرار گیرند تا در فرایند گزینش و پالایش پیام های رسانه ای، به ویژه اخبار، نیازهای شناختی خود را تامین کنند. آنها باید نظام رسانه ای را بشناسند تا بتوانند کنترل مصرف رسانه ای را خود در دست گیرند. آنچه در این راستا اهمیت چشمگیری دارد، داشتن انگیزه درونی قوی مخاطبان است تا خود با اختیار در موقعیت کنترل، دریافت، و پردازش اطلاعات قرار گیرند.

مخاطبی که سواد خبری دارد، با استفاده از مهارت انتقادی به ارزیابی و قضاوت درباره اعتبار اخبار منتشر شده از رسانه ها می پردازد، می تواند تشخیص دهد که به چه خبری اعتماد کند، چگونه اخبار دریافتی را مدیریت کند، چگونه اخبار و اطلاعات دریافتی را با ساختار شناختی خود یکپارچه سازد، و بر اساس آن آگاهانه تصمیم‌گیری کند.

بنابراین برای این که قشر نوجوان و جوان جامعه بتواند در آینده در تصمیم گیری های خرد و کلان جامعه نقش مثبت داشته باشد، و نیز بتواند در این گونه تصمیم گیری ها و اقدامات، نظارت و  نگاه انتقادی داشته باشد، باید پیش از هر چیز نیاز شناختی را در خود پرورش دهد، به گونه ای که همواره از روحیه جستارگری و پرسشگری برخوردار بوده و از دریافت و پردازش اطلاعات لذت ببرد. به عبارت دیگر از کنجکاو بودن و کسب خبر، به منظور افزایش اطلاعات و دانش، احساس رضایت و خشنودی کند.

بر اساس تحقیقی که به تازگی انجام شده است، دانش آموزان دبیرستانی (پایه یازدهم) از نیاز شناختی تقریبا متوسطی برخوردارند. البته پسران کمی بیشتر از دختران از نیاز شناختی برخوردارند. این عامل در کنار انگیزه درونی که آن هم برای داشتن تفکر انتقادی لازم است، عوامل مهمی برای بالا بردن سواد رسانه ای هستند. در میان این دانش آموزان، مخاطبانی که نیاز شناختی بالایی دارند، بر اساس انگیزه دریافت اطلاعات به رسانه های خبری رجوع می کنند. در چنین شرایطی مخاطب با هشیاری و انگیزه در پی کسب خبر است. افراد مورد بررسی از نیاز شناختی بیش از حد متوسط برخوردار بودند. این امر نشان دهنده این است که مصرف خبری آنان برای رفع نیازهای اطلاعاتی در حد نسبتا مطلوبی است که این خود به فرایند شهروند مسئول و دمکراتیک بودن کمک می کند.

دانش آموزان به عنوان آینده ساز جامعه نیازمند تعامل درست با رسانه ها هستند. آنان باید به رسانه های پاک و اخبار و اطلاعات درست و سودمند دسترسی داشته باشند. آنا باید بتوانند مطالب درست را از اخبار گمراه کننده تشخیص دهند. همچنین برای این که دانش آموزان انگیزه مصرف خبر داشته باشند، بهتر است رسانه های خبری از جذابیت هایی گوناگون در برنامه های خبری خود (مثلا مرتبط بودن، به موقع بودن، استفاده از عناصر جذاب دیداری و شنیداری و …) استفاده کنند.

نیاز شناختی بیشترین تاثیر را در تعیین سطح سواد رسانه ای خبری مخاطبان دارد. این عامل ارتباط بسیار قوی با روحیه جستارگری و پرسشگری افراد دارد. لذا رسانه های مسئول و متعهد می توانند تولیدات خبری (و حتی غیرخبری) خود را به گونه ای تهیه و ارائه کنند تا این روحیه در مخاطبان تقویت شده و در پی کشف بیشتر حقایق اقدام کنند. این موضوع نه تنها موجب افزایش اعتبار منبع شده بلکه به تقویت سواد رسانه ای خبری مخاطبان نیز می انجامد.

---

[۱] Statista

[۲] Need for cognition