نویسنده : ناصر اسدی

یکی از کارکردهای رسانه ها انتقال اطلاعات و آگاهی به عامه مردم است. این، می تواند در قالب اخبار موضوعات و مسائل روز یا غیر آن باشد. بیان موضوعات خبری و آگاه کردن مخاطبان از مسائل جاری و پیرامون زندگی آنان، از آنجا مهم است که در نهایت به شکل گیری دیدگاه کلی عامه مردم نسبت به سیاست های خرد و کلان کشور می انجامد. موضع گیری های مثبت و منفی، اعتماد و سرمایه اجتماعی، مشروعیت سیاسی و … از جمله مسائلی است که در فرایند انتقال و دریافت اخبار در سطح عامه مخاطبان به مرور شکل می گیرد.

دانش آموزان به عنوان نسل آینده ساز باید بتوانند آگاهانه و فعال در مواجهه با رسانه های خبری قرار گیرند تا در فرایند گزینش و پالایش پیام های رسانه ای، به ویژه اخبار، نیازهای شناختی خود را تامین کنند. آنان باید نظام رسانه ای را بشناسند تا بتوانند کنترل مصرف رسانه ای را خود در دست گیرند. آنچه در این راستا اهمیت چشمگیری دارد، داشتن انگیزه درونی قوی مخاطبان است تا خود با اختیار در موقعیت کنترل، دریافت، و پردازش اطلاعات قرار گیرند.

انسان فعالیت های خود را به واسطه انگیزه های متفاوتی انجام می دهد که هر کدام از نظر عوامل تاثیرگذار و نتایج حاصل با بقیه متفاوت است. این انگیزه ها بر اساس نظریه خودتعیین گری[۱] در قالب چهار نوع انگیزه معرفی می شوند: بی انگیزگی[۲]، انگیزه بیرونی غیرارادی یا کنترل شده[۳]، انگیزه بیرونی ارادی[۴]، و انگیزه درونی[۵]. «نظریه خودتعیین گری یک نظریه ارگانیک مبتنی بر تجربه و مربوط به رفتار انسان و رشد شخصیت است … این نظریه به بررسی شرایط بیولوژیکی ، اجتماعی و فرهنگی می پردازد که چگونه ظرفیت های درونی انسان را برای رشد روانی، تعهدپذیری و سلامت، هم به طور کلی و هم در شرایط خاص، ارتقا می بخشند یا این که آن را تضعیف می کنند».

بر اساس پژوهشی که به تازگی انجام یافته است، هر یک از دانش آموزان دبیرستانی شهر تهران را می توان در یکی از موقعیت های انگیزشی در برابر رسانه های خبری مشاهده کرد. توزیع این دانش آموزان به شرح زیر است:

۱- حالت بی انگیزگی یعنی این که فرد برای انجام کار خود هیچ انگیزه ای ندارد. مثلا مخاطبی که به هیچ وجه تمایلی به استفاده از اخبار یا هر برنامه خبری دیگر ندارد. بی انگیزگی ممکن است علل گوناگونی داشته باشد، از علل مادی گرفته تا معنوی. در این تحقیق انجام شده، که موضوع آن استفاده از رسانه های خبری و کسب اطلاعات اخبار از آنهاست، عمدتا علت استفاده از آنها، مسائل غیرمادی است؛ مگر در شرایطی که خبردار شدن یا بی خبری به زیانهای مالی حاصل از غفلت از بازار بیانجامد، که در این صورت به نوع دیگری از حالات انگیزه (بیرونی ارادی) اشاره دارد. چنان که در نمودار ۱ مشاهده می شود دانش آموزان پیمایش شده به میزان ۷۳ درصد انگیزه ای برای کسب خبر از رسانه های خبری ندارند. به عبارت دیگر تنها ۲۷ درصد از آنان به استفاده از رسانه های خبری تمایل دارند. این میزان بی انگیزگی در کسب خبر قابل توجه است. این که چرا جوانان (و در اینجا دانش آموزان دبیرستانی) به رسانه های خبری و دریافت اخبار روز اقبالی نشان نمی دهند، جای تحقیق و بررسی دارد. اما به هر حال باید به اقتضائات سنی و احساسی آنان توجه داشت. به نظر می رسد که آنان عمدتا به دنبال سرگرمی و موضوعات مورد علاقه خود هستند که کمتر از جنس خبر و جدی است. تنها در صورتی که خبر به موضوعات مورد علاقه (مثلا مسائل علمی، بازی ها، فناوریهای جدید و مختلف و … که اغلب با چاشنی جذابیت های دیداری و شنیداری همراه است) اشاره داشته باشد، به آن توجه نشان می دهند. وگونه در بهترین حالت، در مواجهه غیرارادی با آن قرار می گیرند که در نهایت به هیچ پردازش آگاهانه ای نمی انجامد.

نمودار ۱ – فکر نمی کنم اخبار به درد من بخورد

۲- حالت انگیزه بیرونی غیرارادی براساس رفتارهای کنترل شده ای صورت می گیرد که تحت تأثیر نظر دیگران است، مانند زمانی که رسانه ها به واسطه جذابیت های بصری یا غیره، مخاطبان خود را شرطی می کنند. این حالت تقریبا همواره در صورت ناهشیار بودن مخاطب به هنگام مواجهه با رسانه روی می دهد. در چنین حالتی که مخاطب نسبت به وضعیت خود آگاهی ندارد، از تلاش ذهنی فارغ شده و صرفا برای سرگرمی و تفنن در مواجهه با رسانه قرار می گیرد، لذا خودبخود در موقعیت غیرارادی یا خودکار قرار گرفته و ممکن است پیام های رسانه ای در ناخودآگاه وی نفوذ کند. این اثرگذاری در صورتی که از آستانه تاثیرگذاری مخاطب عبور کند، وی را به شرطی شدن سوق می دهد. این است که می بینیم بسیاری از افراد حضورِ در منزل را بدون روشن بودن تلویزیون به سختی تحمل می کنند یا این که بدون شنیدن موسیقی احساس می کنند چیزی کم دارند. گاهی مشاهده می شود که افراد بر سر سفره غذا نیز نیازمند شنیدن صدای تلویزیون هستند. اینها از نشانه های شرطی شدن هستند. حالتی از خودکار بودن مواجهه با رسانه ها که تقریبا هیچ تلاش ذهنی در فرایند تعامل با رسانه در آن وجود ندارد و لذا هیچ ادراک و تحلیلی هم بر روی پیام های دریافتی انجام نمی شود. در تحقیق انجام شده ۵۳ درصد از دانش آموزان مورد بررسی تحت تاثیر انگیزه های بیرونی غیرارادی با رسانه های خبری مواجه می شوند. این میزان از مخاطبانِ دانش آموزِ دبیرستانی صرفا به این علت از اخبار رسانه ها استفاده می کنند که تنها احساسی مبنی بر مفید بودن خبر به آنان القا شده است. آنان به تجربه دریافته اند که تقریبا هر رسانه ای، بخشی از برنامه های خود را به مطالب خبری اختصاص می دهد. و مواجهه با این نوع برنامه ها نیز چیزی عادی و طبیعی در حد مواجهه با برنامه های سرگرم کننده دیگر است. این که آیا چه نیازی به خبر و برنامه های خبری هست، موضوعی است که در حوزه هشیاری و شناخت مخاطب قرار دارد و مخاطبی که بر اساس عادت خود را در برابر هر نوع مطالب رسانه ای مشاهده می کند، طبیعتا با اراده و کنترل دست به انتخاب و پردازش اطلاعات خبری نخواهد زد. لذا از این دسته از مخاطبان نمی توان انتظار درک درست و انتقادی از محتوای خبری رسانه ها داشت.

نمودار ۲ – اخبار را دنبال می کنم چون طبق روال باید آن را پیگیری کنم

۳- در حالت انگیزه بیرونی ارادی، فرد برای منافع شخصی خود رفتاری را انجام می دهد. مثلا پیگیری یک سریال نمایشی یا مسابقات فوتبال از سوی مخاطب برای این که هویت یابی کرده و نیز زمینه ای برای حضور در جمع دوستان یا همکاران داشته باشد. در چنین حالتی مخاطب به واسطه منفعتی که از بیرون کسب می کند، دست به انتخاب و مواجهه با رسانه می زند. در چنین حالتی مخاطب مواجهه با رسانه و استفاده از آن را ادامه می دهد تا زمانی که منافع مورد نظرش تامین شود. تقریبا هیچ سائقه یا نیروی درونی  وی را به تعامل با رسانه ها نمی کشاند، بلکه رضایت حاصل از دستیابی به منافع و مزایای (مادی یا غیرمادی) بیرونی است که رفتار رسانه ای او را هدایت می کند. چنان که نمودار ۳ نشان می دهد در تحقیق انجام یافته ۶۳ درصد از دانش آموزان پیمایش شده تحت تاثیر عوامل و انگیزه های بیرونی ارادی به استفاده از رسانه های خبری گرایش می یابند. این ۶۳ درصد از دانش آموزان دبیرستانی فکر می کنند که اگر از رسانه های خبری به عنوان منابع اطلاعاتی استفاده کنند، به منافعی که مورد نظرشان است دست می یابند. به عبارتی آنان تنها با انگیزه کسب منفعتی که خارج از تمایلات ذاتی و درونی شان است از اخبار رسانه ها بهره مند می شوند. هویت یابی گروهی یا اجتماعی، مطلع شدن از برنامه های آموزشی، ورزشی، تفریحی و … از جمله منافعی است که موجب رویارویی و استفاده دانش آموزان از رسانه های خبری می شود. گاهی آنان برای این که موضوعی برای تقویت پیوند گروهی داشته باشند به موضوعات خبری رسانه ها توجه می کنند؛ مثلا این که فلان تیم ورزشی در مسابقات اخیر به چه نتایجی دست یافته است. این که تیم ورزشی مورد علاقه خود یا دوستش در چه موقعیتی قرار گرفته است. دانستن چنین اطلاعات خبری موجب تعامل میان فردی و تقویت پیوند همسالان خواهد شد. گاهی اطلاع از بازار بورس سهام برای مخاطب امری بسیار حیاتی است. دانستن این که وضعیت معاملات بورس، شرکتها، روند شاخص های مالی و … چگونه است، یکی از انگیزه های مهم بیرونی ارادی است که مخاطب برای حفظ منافع مالی خود، باید اخبار مرتبط با آن را پیگیری کند. در چنین حالتی پردازش اطلاعات مخاطب تنها محدود به زمان خاص و مطالب خاص، و آن هم در کنترل همان منافع خاص مورد نظر است.

نمودار ۳ – اخبار را دنبال می کنم چون منافعم در گرو پیگیری آن است

۴- حالت انگیزه درونی مربوط به زمانی است که فرد به دلیل علاقه ذاتی و لذت بردن، یک فعالیت را انجام می دهد. مثلا هنگامی که مخاطب ذاتا تمایل به شنیدن اخبار دارد و از دریافت مطالب جدید لذت می برد. در چنین حالتی مخاطب نه به واسطه عوامل و انگیزه های بیرونی، که ممکن است بسیار کوتاه و مقطعی باشد، بلکه به سبب یک سائقه و میل درونی به سوی مصرف خبر هدایت می شود. آنچه در این میان اهمیت دارد، لذتی است که مخاطب از مواجهه با رسانه های خبری و محتوای آن می برد. هر قدر که این مواجهه برایش لذتبخش تر باشد، انگیزه درونی وی برای استفاده از آن بیشتر خواهد بود. و هر قدر که مخاطب انگیزه درونی بیشتری داشته باشد، طبیعتا به یادگیری بیشتر می انجامد. در چنین حالتی مخاطب ممکن است برای مدت زمان طولانی در مواجهه با رسانه ها قرار گرفته بدون آن که احساس خستگی کند. مهم تر این که چنین مواجهه ای همراه با تلاش ذهنی مستمر و هشیارانه ای است که گویای تجزیه و تحلیل پیام های رسانه ای از سوی مخاطب است. نمودار ۴ نشان می دهد که در تحقیق انجام یافته ۴۵ درصد از دانش آموزان، یعنی کمتر از نیمی از آنان، با انگیزه درونی از رسانه های خبری استفاده می کنند. این دسته از دانش آموزان در رویارویی با رسانه های خبری از تلاش ذهنی بیشتری برخوردارند. آنان به احتمال بیشتر در طول فرایند تعامل با رسانه های خبری، به پالایش پیام، معنایابی و به خصوص معناسازی می پردازند. چنین مخاطبانی به دلیل هشیاری نسبت به وضعیت موجود و پردازش مستمر و آگاهانه پیام های خبری، از یادگیری بیشتری نیز برخوردار خواهند شد و طبیعتا تاثیر دوسویه با سواد رسانه ای خبری آنان دارد. مخاطبانی که با انگیزه درونی بیشتری از اخبار استفاده می کنند، از سواد رسانه ای بیشتری برخوردارند و اطلاعات بیشتری از جهان واقعیت خواهند داشت. همچنین می توان استنباط کرد که هر قدر مخاطبان از جهان واقعیت شناخت بیشتر و درک انتقادی تری داشته باشند، احتمالا در استفاده از رسانه های خبری و کسب اخبار از انگیزه درونی بیشتری برخوردارند.

نمودار ۴ – اخبار را پیگیری می کنم چون دریافت آن برایم لذتبخش است

نتیجه گیری

این تحقیق نشان داد که دانش آموزان پایه یازدهم دبیرستان در انگیزه درونی مصرف خبر، جایگاهی کمتر از حد متوسط دارند. انگیزه درونی مصرف خبر برای پسران ۲٫۸۶ و برای دختران ۲٫۶۸ محاسبه شد[۶]. اگرچه پسران کمی بیشتر از دختران برای دریافت خبر انگیزه درونی دارند، اما این مقدار چندان قابل توجه نبوده و تفاوت معناداری را نسبت به دختران نشان نمی دهد. آنچه در اینجا از اهمیت بالایی برخوردار است داشتن انگیزه درونی برای کسب خبر است تا به پردازش آگاهانه و یادگیری بیشتر بیانجامد؛ یعنی آنچه یک باسواد رسانه ای انجام می دهد.

انگیزه درونی قوی ترین عامل در برانگیختن تلاش ذهنی مخاطب برای تصمیم گیری نسبت به دریافت و پردازش اطلاعات است. این انگیزه در کنار نیاز شناختی بیشترین اثرگذاری را برای تعامل با رسانه های خبری دارد. مخاطبی که با انگیزه درونی در پی کسب اخبار باشد، طبیعتا از پشتوانه قوی تری برای تامین نیاز شناختی خود برخوردار است و بهتر می تواند به منابع درست و مفید دست یابد. همچنین در پالایش و پردازش اطلاعات بهتر عمل می کند، چرا که از تلاش ذهنی بالایی برخوردار است.

اما شاید کمتر مخاطبی را بتوان یافت که با انگیزه درونی مصرف کننده خبر یا هر نوع مطالب جدی و آموزنده باشد. یعنی در مواجهه و توجه به این گونه پیام های رسانه ای هشیاری و پردازش آگاهانه مستمر داشته باشد. این، نیازمند تلاش ذهنی است، و در صورتی مخاطبان به آن تن می دهند که انتظارشان از صرف این تلاش، رسیدن به دستاوردهای بسیار ارزشمندتری باشد. در غیر این صورت ممکن است به بی انگیزگی دچار شوند. این امر بیشتر در میان جوان ترها مشاهده می شود زیرا آنان معمولا کمتر به کسب خبر و دریافت مطالب جدی و خشک رسانه های خبری تمایل دارند.

بی انگیزگی جوان ترها ممکن است حاصل «نداشتن وقت، بی علاقه بودن، نیاز به تلاش زیاد داشتن، و تغییر سبک زندگی» یا «مورد علاقه نبودن موضوعات، و مرتبط نبودن با شرایط مخاطبان باشد». در چنین شرایطی مخاطبان جوان ممکن است از طرق دیگر (مثلا مراجعه به والدین، آموزگاران، یا دوستان و آشنایان) به دنبال رفع نیازهای اطلاعاتی خود بگردند. در این تحقیق نیز مشاهده کردیم که دانش آموزان از انگیزه درونی کمتر از حد متوسط برخوردارند. نوجوانان و جوانان، که اغلب دانش آموزان را شامل می شوند، عمدتا به دنبال محتوای سرگرم کننده هستند. و به نظر می رسد در صورتی به مطالب آموزنده گرایش می یابند که به همراه سرگرمی و جذابیت های گوناگون، از جمله دیداری و شنیداری، همراه باشد.

نکته دیگری که باید به آن اشاره کرد این که تحقیق نشان داده که میان انگیزه درونی مصرف خبر و نیاز شناختی رابطه معنادار وجود دارد. و از سوی دیگر میان سواد رسانه ای خبری و انگیزه درونی مصرف خبر نیز رابطه معنادار وجود دارد. لذا می توان نتیجه گرفت که این سه مولفه در یک ارتباط قوی با یکدیگر میزان مطلوبی از بهره مندی مخاطبان از رسانه های خبری را رقم می زند. کسی که سواد رسانه ای خبری (با رویکرد شناختی) بالایی داشته باشد، قطعا نیاز شناختی بیشتر و انگیزه درونی بالاتری برای مصرف خبر دارد. این در میان جوان ترها اهمیت چشمگیری دارد زیرا آنان آینده ساز یک جامعه هستند و در صورت آگاهی و شناخت درست از مسائل و روابط حاکم بر زندگی روزمره می توانند در آینده تصمیم گیرانی منطقی و سازنده باشند.

رشد و شکوفایی مخاطبان دانش آموز کم یا بیش در گرو داشتن اطلاعات و اخبار درست و سودمند از جهان پیرامون است که رسانه ها در این میان نقش مهمی ایفا می کنند و دانش آموزان برای تبدیل شدن به شهروندان مشارکت جو نیازمند دریافت اطلاعات درست و کشف حقیقت هستند. لذا در مجموع داشتن سواد رسانه ای خبری بالاتر، که دربرگیرنده نیاز شناختی و انگیزه درونی بالا برای کسب آگاهی است، بیشترین اثرگذاری را دارد.

خلاصه این که سواد رسانه ای و به طور خاص در اینجا سواد رسانه ای خبری در اثر تقویت چندین عامل تحقق می یابد. این که مخاطبان قابلیت ها و مهارتهایی داشته باشند، تنها زمینه ای برای داشتن سواد رسانه ای فراهم می سازد. برای این که یک مخاطب از این ظرفیت استفاده کند تا دارای سواد رسانه ای شود، لازم است از انگیزه درونی بالا و هشیاری در پردازش اطلاعات برخوردار باشد به گونه ای که خود را از وضعیت خودکار و غیرارادی (منفعل) در برابر رسانه ها به وضعیت ارادی یا فعال منتقل کند. کنترل آگاهانه و خودکارآمدی مخاطب نیازمند تلاش ذهنی است. بنابراین آنچه در الگوی پاتر از اهمیت بیشتری برخودار است، تصمیم گیری هشیارانه نسبت به دریافت، پالایش و پردازش اطلاعات رسانه ای است.

دانش آموزان به عنوان آینده ساز جامعه نیازمند تعامل درست با رسانه ها هستند. آنان باید به رسانه های پاک و اخبار و اطلاعات درست و سودمند دسترسی داشته باشند. آنا باید بتوانند مطالب درست را از اخبار گمراه کننده تشخیص دهند. از سوی دیگر رسانه ها برای جذب هرچه بیشتر مخاطبان جوان باید از جذابیت های گوناگون در برنامه های خبری (مثلا مرتبط بودن، به موقع بودن، استفاده از عناصر جذاب دیداری و شنیداری و …) استفاده کنند. استفاده از عناصر جذاب دیداری یا شنیداری، و گاهی بیان مطالب در قالب روایت های داستانی در کنار حفظ ارزش های خبری و آگاهی دهی، می تواند جوان ترها را به استفاده بیشتر از مطالب جدی و خبری تشویق کند. این، از وظایف رسانه های خبری است.

مخاطب پژوهی و نظرسنجی های مستمر در میان دانش آموزان و به طور کل نوجوانان و جوانان می تواند به سنجش و مشخص شدن ذائقه آنان کمک کند تا در سیاست های رسانه ای به کار گرفته شود. تحقیقات نشان داده که اغلب کاربران (به ویژه جوان ترها) در فضای رسانه های نوین از جمله شبکه ها و رسانه های اجتماعی، بیشتر به دریافت و ارسال مطالب سرگرم کننده، علمی مرتبط با درس یا حرفه، یا مطالب ورزشی مورد علاقه مشغول هستند. کسب خبر و استفاده از مطالب خشک و جدی و اغلب سیاسی، عمدتا در اولویت های بعدی و کم اهمیت برای آنان است. این گونه مطالب شاید تنها در مواردی که در قالب کلیپ یا تصاویر ارائه شوند، برای مخاطبان جوان جذابیت داشته باشد. لذا رسانه ها برای جذب جوانان باید به این موضوعات توجه داشته باشند.

---

[۱] Self – Determination theory

[۲] Amotivation

[۳] Non – self – determined extrinsic motivation

[۴] Self – determined extrinsic motivation

[۵] Intrinsic motivation

[۶] کمترین امتیاز ۱ و بیشترین امتیاز ۵