با توجه به آمارهای اخیر حدود ۷۰ درصد جمعیت ایران دچار «اضافه وزن یا چاقی» به‌عنوان پیش‌زمینه‌ی بسیاری از بیماری‌ها هستند. در همین راستا، اندیشکده سلامت مرکز مطالعات راهبردی ژرفا، طی بررسی‌های علمی به این نتیجه رسیده است که ترویج سبک زندگی سالم در مدارس می‌تواند نقش مؤثری در کاهش میزان اضافه‌وزن عمومی و آسیب‌های ناشی از آن داشته باشد؛ به‌نحوی که تغییرات مثبت در عادات تغذیه‌ای و افزایش فعالیت بدنی دانش‌آموزان نه‌تنها به بهبود سلامت آن‌ها کمک می‌کند، بلکه به عنوان پیشگیری از بیماری‌های غیرواگیر در آینده عمل می‌کند، به گونه‌ای که این اقدام می‌تواند پایه‌گذار نسلی سالم‌تر و فعال‌تر در جامعه باشد.

به گزارش انجمن تخصصی کودک و رسانه به نقل از (ایسنا)، سلامت جسمی و روانی دانش‌آموزان به عنوان یکی از اصلی‌ترین شاخص‌های توسعه پایدار هر جامعه دارای اهمیت ویژه‌ای است. دانش‌آموزان سالم نه‌تنها از نظر جسمی و روانی قوی‌تر هستند، بلکه در مسیر پیشرفت تحصیلی و اجتماعی نیز بهتر عمل می‌کنند. بررسی‌ها نشان داده است که تغییر سبک زندگی در جهت بهبود سلامت، می‌تواند تأثیرات عمیقی بر سلامت فردی و اجتماعی داشته باشد. رهبر معظم انقلاب اسلامی در سال ۱۳۹۱ در دیدار با دانشجویان و دانش‌آموزان، اهمیت تغییر سبک زندگی و تلاش‌های جهادی برای ارتقای وضعیت سلامت جامعه را مورد تأکید قرار دادند.

امکان جلوگیری از ۷۶ درصد مرگ‌ومیر با اصلاح سبک زندگی

طبق آمارهای موجود، حدود ۷۰ درصد جمعیت ایران دچار اضافه وزن یا چاقی هستند که شامل ۴۷ درصد اضافه‌وزن و ۲۳ درصد چاقی می‌شود. همچنین ۴.۵ درصد از جمعیت ایران با چاقی مفرط یا مرضی روبه‌رو هستند. این اعداد نشان‌دهنده افزایش چشمگیر تعداد افراد چاق از سال ۱۳۵۹ تاکنون است که تعداد افراد چاق ۵.۵ برابر و تعداد افراد دارای اضافه وزن ۳.۵ برابر شده است.

۷۶ درصد از مرگ‌های ناشی‌از بیماری‌های غیرواگیر در ایران، با سبک زندگی مرتبط است. سالانه حدود ۴۴۰ هزار مرگ در کشور رخ می‌دهد که ۱۷۷ هزار مورد آن‌ها  زودرس (زیر ۷۰ سال) و از این میزان ۸۸ هزار مرگ خیلی زودرس (زیر ۵۰ سال ) است. در طی همه‌گیری کووید-۱۹ افرادی که دچار چاقی بودند، نسبت به سایرین خطر بالاتری برای ابتلا به نوع شدید بیماری و مرگ داشتند.

سکته‌های قلبی، سکته‌های مغزی، سرطان‌ها، دیابت، انسداد ریوی مزمن،  نارسایی مزمن کلیوی و نارسایی مزمن کبدی از مهمترین علل مرگ‌های زودرس در ایران هستند که چاقی با تمام این بیماری‌ها رابطه‌ی بسیار نزدیکی دارد. همچنین یک‌سوم سرطان‌ها با چاقی در ارتباط‌ هستند. تعداد کودکان چاق در دنیا به‌صورت فزاینده‌ای رو به‌ افزایش است و شیوع چاقی کودکان در دهه‌های گذشته چندین برابر شده‌ است. عوارض چاقی در کودکان به‌مراتب مهم‌تر از عوارض در بزرگسالی است، به‌گونه‌ای که فشار خون بالا، دیابت بلوغ زودرس، مشکلات استخوانی و قلبی – عروقی، مشمول افرادی می‌شود که از دوران نوجوانی درگیر چاقی مزمن بوده‌اند.

رسانه، خواب و تغذیه‌ی نامناسب، عواملی خطرناک در سبک زندگی نوجوانان

در میان کودکان و نوجوانان، وضعیت نگران‌کننده‌تر است، زیرا که میزان شیوع چاقی و اضافه‌وزن در کودکان و نوجوانان ۷ تا ۱۸ ساله، افزایش چشمگیری داشته است. دلیل اصلی این روند، تغذیه‌ی نامناسب و کم‌تحرکی است. تقریبا ۹۰ درصد ایرانیان فعالیت بدنی کافی ندارند و این شامل کودکان و نوجوانان نیز می‌شود که دچار فعالیت‌های فیزیکی ناکافی هستند.

از طرف دیگر، استفاده‌ی بیشتر از حد از رسانه‌ها (تماشای تلویزیون، کار با رایانه و تلفن همراه) کودکان و نوجوانان را از نظر تعاملات اجتماعی دچار عقب‌ماندگی می‌کند. هر گونه محتوایی که دارای تصاویر یا محتوای جنسی باشد، می‌تواند امنیت کودکان و نوجوانان را به خطر بیاندازد و بلوغ زودرس ایجاد کند.  تصاویر تکراری  و با حرکت تند، تکامل مغز کودکان را مختل می‌کند. محتواهای حاوی خشونت حتی در قالب بازی می‌تواند احتمال رفتارهای پرخاشگرانه را در کودکان و نوجوانان افزایش دهد.  نور گوشی تلفن همراه و اشعه‌ی مخرب آن در ساعات خواب، نظم زیستی مغز را تحت تأثیر قرار می‌دهد و می‌تواند اختلالات خواب و اشتها ایجاد کند.

آموزش و سبک زندگی سالم در اسناد بالادستی

بهره‌گیری از اسناد بالادستی در حوزه‌ی اقدامات لازم برای ارتقاء کیفیت سبک زندگی افراد از دوران نوجوانی، به تدوین آیین‌نامه‌ها و ضمانت اجرایی آن‌ها در سطح مدارس کمک شایانی می‌کند، که مهم‎‌ترین آن‌ها به شرح زیر است:

• بند ۱۲ از اصل سوم قانون اساسی به پی‌ریزی اقتصادی صحیح و عادلانه بر طبق ضوابط اسلامی جهت ایجاد رفاه و رفع فقر و برطرف ساختن هر نوع محرومیت در زمینه‌های تغذیه، مسکن، کار، بهداشت و تعمیم بیمه اشاره شده است.

• بند ۶ سیاست‌های کلی جمعیت: ارتقاء امید به زندگی، تأمین سلامت و تغذیه‌ی سالم جمعیت و پیشگیری از آسیب‌های اجتماعی، به‌ویژه اعتیاد، سوانح، آلودگی‌های زیست‌محیطی و بیماری‌ها.

• بند ۷ سیاست‌های کلی جمعیت: ترویج و نهادینه‌سازی سبک زندگی اسلامی- ایرانی و مقابله با ابعاد نامطلوب سبک زندگی غربی.

• بندهای ۱ تا ۴ از سیاست‌های پیشگیری و کاهش خطرات: آگاهی و آماده‌سازی مسئولان و مردم برای رویارویی با عوارض ناشی از سوانح و حوادث غیرمترقبه، تقویت مطالعات علمی و پژوهشی کاستن از خطرات آن.

• بند ۱ سیاست‌های کلی سلامت: ارائه‌ی خدمات آموزشی، پژوهشی، بهداشتی، درمانی و توانبخشی سلامت مبتنی‌بر اصول و ارزش‌های انسانی – ‌اسلامی و نهادینه‌سازی آن در جامعه.

• بند ۲-۱- سیاست‌های کلی سلامت: آگاه‌سازی مردم از حقوق و مسؤولیت‌های اجتماعی خود و استفاده از ظرفیت محیط‌های ارائه مراقبت‌های سلامت برای رشد معنویت و اخلاق اسلامی در جامعه.

• بند ۳ سیاست‌های کلی سلامت: ارتقاء سلامت روانی جامعه با ترویج سبک زندگی اسلامی – ایرانی، تحکیم بنیان خانواده، رفع موانع تنش‌آفرین در زندگی فردی و اجتماعی، ترویج آموزش‌های اخلاقی و معنوی و ارتقاء شاخص‌های سلامت روانی.

• بند ۱-۸ سیاست‌های کلی سلامت: ترویج تصمیم‌گیری و اقدام مبتنی‌بر یافته‌های متقن و علمی در مراقبت‌های سلامت، آموزش و خدمات با تدوین استانداردها و راهنماها، ارزیابی فناوری‌های سلامت، استقرار نظام سطح‌بندی با اولویت خدمات ارتقاء سلامت و پیشگیری و ادغام آن‌ها در نظام آموزش علوم پزشکی.

فرهنگ‌سازی کاهش وزن در مدارس

برای مقابله با معضل چاقی و ارتقای سلامت دانش‌آموزان، برنامه‌های جامع و هماهنگی میان نهادهای آموزشی و بهداشتی ضروری است. از جمله‌ی این اقدامات می‌توان به برگزاری کارگاه‌های آموزشی برای والدین و دانش‌آموزان اشاره کرد. این کارگاه‌ها باید به موضوعاتی چون تغذیه‌ی سالم، اهمیت فعالیت بدنی، خواب کافی و مدیریت استرس بپردازند. به عنوان مثال بیشترین ترشح هورمون رشد در کودکان و نوجوانان در ساعات اولیه‌ی شب بین ۹ تا ۱۱ شب اتفاق می‌افتد و خواب کافی نقش مهمی در تنظیم متابولیسم و کنترل اشتها دارد.

نکته‌ی مهم دیگر، پرهیز از پرخوری و دریافت بیش‌از حد کالری است. هر فرد بزرگسال به‌طور متوسط به ۱۵۰۰ کیلوکالری در روز نیاز دارد، اما ایرانی‌ها روزانه به‌طور متوسط سه‌هزار کالری دریافت می‌کنند که این میزان بیش‌از دوبرابر نیاز روزانه است. آموزش خانواده‌ها در مورد اهمیت تنظیم برنامه‌ی غذایی و کاهش مصرف مواد غذایی پرکالری، می‌تواند به تغییرات مثبت در عادات غذایی منجر شود.

علاوه‌بر آن، میزان فعالیت بدنی بر ارتقاء سلامتی و کاهش وزن تاثیر مستقیمی دارد. سازمان بهداشت جهانی حداقل فعالیت بدنی برای حفظ سلامتی و پیشگیری از ابتلا به بیماری‌های غیرواگیر را، چنین اعلام نموده است: «۳۰۰ دقیقه فعالیت بدنی با شدت متوسط در روز و برای حداقل ۵ روز در هفته(حداقل ۱۵۰ دقیقه در هفته) یا ۲۵ دقیقه فعالیت بدنی شدید در روز و برای حداقل ۳ بار در هفته(حداقل ۷۵ دقیقه در هفته) و یا ترکیبی از فعالیت بدنی متوسط و شدید با نسبت‌های متفاوت.»

تحقیقات نشان داده است که، تغییرات در سبک زندگی از جمله بهبود تغذیه و افزایش فعالیت بدنی، می‌تواند به کاهش وزن و بهبود سلامت عمومی منجر شود. به‌طور مثال مداخلات مبتنی‌بر تغییر سبک زندگی که به مدت حداقل یک‌سال اجرا شده‌اند، به کاهش وزن ۵ تا ۱۰ درصدی افراد منجر شده است. این نتایج نشان می‌دهد که برنامه‌های مداوم و پیوسته می‌توانند تغییرات مثبت و پایداری در وضعیت سلامت دانش‌آموزان ایجاد کنند. علاوه‌بر آن، مداخلات آموزشی در بستر خدمات اولیه‌ی سلامت و فعالیت‌های ورزشی مدارس، نقش مهمی در افزایش آگاهی و کاهش چاقی در طول عمر افراد دارند.

با توجه به مطالب فوق، اندیشکده‌های سلامت در راستای پیشگیری از مرگ ناشی‌از بیماری‌های غیرواگیر در جامعه بزرگسالان، به ارائه‌ی راهکارهایی برای ارتقاء سلامت سبک زندگی نوجوانان برای جلوگیری از چاقی پرداخته‌اند. فرهنگ‌سازی اقداماتی از جمله اصلاح تغذیه، خواب کافی، بهداشت دهان و دندان و تحرک بدنی متناسب در میان دانش‌آموزان – تا در زمان بزرگسالی دچار بیماری‌های زمینه‌ای ناشی از چاقی نشوند – و دستاوردهای موفق آن به میزان اجرای اسناد بالادستی کشورمان مرتبط با توسعه‌ی خدمات بهداشتی بستگی دارد.