شعر کودک ابزاری کارامد برای حفظ زبان ها و گویش ها
نویسنده: معصومه مرادی (استاد دانشگاه علمی کاربردی مرکز فارس)
شعر کودک در ایران همواره در قالب زبان رسمی کشور و یا به صورت محاوره با گویش تهرانی به مخاطب عرضه شده است. اما در زمان هایی شاعران و فعالان فرهنگی به این ضرورت پی بردند که یکی از امکان های حفظ زبان های بومی، استفاده از آن ها در شعر کودک است. یکی از نوآوری های شعر کودک بعد از انقلاب، توجه به زبان ها و گویش های مختلف ایرانی است. اگرچه این میزان توجه به رغم ظرفیت های بزرگ کشور کم است، می تواند نوید بخش نگاه تحولی در توجه به گنجایش ها و گنج های زبانی ایران باشد. شاعران کودک با دو رویکرد به زبان ها و گویش ها در شعر کودک پرداخته اند. دسته ای شعرهایی را کاملا به یک زبان و گویش خاص برای مخاطب سروده اند و گروهی دیگر در لابه لای شعرهایی با زبان فارسی معیار، به گویش ها و زبان ها اشاره کرده اند. یحیی علوی فرد از شاعرانی است که چند مجموعه شعر به زبان کردی کرمانجی برای کودکان سروده است:
Kur kur kure min/ kec kec keca min/ qam qam de rabe/bi re keve li ba min
پسر پسر پسر من/ دختر دختر دختر من/ قام قام بلند شو/ راه برو جلو چششم (علوی فرد ، ۱۳۹۵ن: ۱)
Seran bibine/hinek girej in/hinek ci saf in /hinek ci gej in
Sere te paqij/ sers te saf e/weki gulan e/ ci bafe bafe
سرها را ببین/ بعضی ها کثیف اند/ بعضی ها مرتب اند/ بعضی ها به هم ریخته اند
اما سر تو تمیز است/ سر تو مرتب است/ مثل گل هاست/ رشاه رشته و لایه لایه است
(علوی فرد،۱۳۹۵ س: ۱۲)
شعر زیر از احمد خدادوست نیزدر قالب چارپاره و به زبان گیلکی سروده شده است
| عینه امی مار اونه سینه پور اونه مو، جنگل اونه چوم، چشمه امی خُرمه مار اما گولیم، اون | شاد و خنده رو جه گوله خوشبو اونه دیل، دریا اونه دیم صحرا پِیله ایرانه عینه وارانه |
.مانند مادر ما شاد و خنده روست/ سینه اش پر از گل های خوش بو/ مویش جنگل است/ دلش دریا/ چشمش چشمه است/ صورتش دریا/ مادر خوب ما/ ایران بزرگ است/ ما گلیم/ او مانند باران است.(خدادوست، ۱۳۹۷)
مجموعه ئی دانه پالتوی ورف، چیری میری، اَدَرا واکون باد بایه از دیگر مجموعه های منتشر شده شعر کودک به زبان گیلکی است.
در کنار حفظ زبان ها و گویش های محلی ایرانی، استفاده از آن ها کودکان را با فرهنگ های خاص مناطق، جغرافیا، آداب و رسوم و غذاها آشنا و پیوند بین نسل‌ها را مستحکم می کند. زبان سمنانی از دیگر زبان هایی است که شعر کودک را تجربه کرده است. این زبان که در سال ۱۳۹۴ به عنوان میراث فرهنگی ناملموس و اثر معنوی به ثبت رسیده است، در حال احیا در شعر کودک منطقه است:
| دارِه تَم مِبو تووِستون اَیَن وِلون ؛ تواَن وِلِه خیلی قشنگ تَه کیف کَه یِه تَرَه بایون خورَه اِسَه بَبَه نَنِن تو بوسا کَه مِشَه بیرین بیسمیلّا با | هَما دیم ماشو وِلِستون چه بویی دار چه خوشکلِه! قشنگتِری تَه جیف کَه یِه مِشَه وَختی تومدرسَه خانومینَه سلام هاکَه وِلین واری همیشَه با |
تابستان داردتمام می شود/گلستان روی ما باز می شود/منم گلم تو هم گلی/چه خوش بویی، چه خوشگلی/کیفت چقدر قشنگ است/جیبت قشنگتر از آن است/به تو خوب است حالا بگویم/وقتی مدرسه می روی/بابا ومامان را ببوس/به خانم سلام کن/بیرون می روی بسم الله بگو/همیشه مثل گل باش(دولتیان، ۱۳۹۸: ۷۰-۶۹)
نشریه های فعال کودک نیز در ترویج گویش های نواحی نقش داشته اند. نشریه آبنبات که در خراسان منتشر می شود از این نشریه هاست که شعرهایی در قالب گویش مشهدی منتشر کرده است:
| مشهدمان چه باصفا چه خوبه از حرم آقا بیگیر تا شاندیز حرم نگو یه تیکه از بهشته میون صحنا دلته پر مِدی کوسنگیشه ببین چقد قشنگه باغ وکیل آباده و چالی دره صاحب شهرمان امام رضایه یادت نره زرشک و زعفرون رِه | میون شهرا تکه او خدایی تا طرقبه، به به عجب صفایی پاتِه که مِگذری دلت وامِره قاتی کفترا او بالا مِره یا پارک ملت که بری پیاده بری حالت جا میِه خیلی ساده بره همی شهر ما با صِفایه اینایه که سوغات شهر مایِه (عاطفه بیات، آبنبات) |
دسته ای دیگر از شاعران، در لابه لاهای شعرهایی که به زبان معیار سروده اند از جملات، عبارات یا کلمات محلی استفاده کرده اند. فراوانی این نوع آثار نسبت به دسته اول بیشتر است و در برخی موارد زبان های غیر ایرانی انگلیسی و عربی را تجربه کرده است.
مهری ماهوتی در کتاب بوریم بازار در خلال روایتی از بازارهای روزانه استان مازندران واژه ها ی بومی آن اقلیم را در شعر آورده است:
| هر گوشه این سه شنبه بازار این ماهی تازه می فروشد بابا شمد و تغار دارد بازار شده پر از صدایش | پیچیده صدای غاز و اردک آن ترشِ انار و زالزالک آورده کَچه، گلیم و قلیان «ارزان بدهم تِه جانِ قربان» (ماهوتی،۱۳۹۵: ۱۲) |
عاطفه بیات در شعر زیر با تمهیدی شاعرانه به گویش مشهدی توجه کرده است:
| مادر بزرگ خوبم با لهجه ی قشنگش می‌گه: « وخه عزیزُم موزی برَت گذاشتُم کیشته هایم تو سلّه بشین بخور مادر جان می گم شیرین شمایید قند و نباته واسم | خیلی شیرین زبونه چه حرفایی می دونه دور سرت بگردُم با کیس و مغز بادُم تو خیزه پایینه ببین چقد شیرینه» با لهجه تون مادر جون لهجه مشهدی تون (آبنبات، ۱۴۰۰) |
این شیوه استفاده شاعران از گویش ها واصطلاحات رایج در دیگر زبان ها، علاوه بر کمک به پویایی زبان، به حفظ گویش های نواخی مختلف و انتقال آن به نسل بعد ها کمک می کند. نشریه رشد نوآموز نیز در برخی از شماره های خود کوشیده است نوآموزان را با برخی واژه های بومی محلی آشن کند. این نشریه که پخشی کشوری در مدارس دارد، کمک می کند تا کودکان سایر نواحی در قالب شعرهایی خواندنی با کلمات دیگر مناطق آشنا شوند و این مسئله خود می تواند به پیوند فرهنگی جوامع محتلف ایرانی و ایجاد حس همبستگی و ملیت مشترک کمک کند.
یکی از تفنن های ادبی در زبان، استفاده از واژه های دیگر زبان های بین المللی در لابه لای زبان فارسی است. دو زبان عربی و انگلیسی از زبان هایی است که در شعر کودک مورد توجه شاعران بوده است با این تفاوت که استفاد ه از زبان عربی برای مخاطب کودک محدود به آموزه های دینی و واژه ها و عبارات مربوط به آن است و بیشتر جنبه آموزش دارد.
رویکرد شاعران برای استفاده از واژه ها و عبارات زبان عربی به دو گونه است:
دسته ای شاعران به ویژه شاعران روحانی و به همت نشرهای دین محور، کوشیده اند از این عبارات برای آموزش مفاهیم دینی بهره جویند. آموزش نماز خواندن یکی از مهم ترین این کاربردهاست که در آثار سید محمد مهاجرانی و آثار منتشر شده او در نشر جمال،دیده می شود. کتاب هایی چون باغ سبز نماز، حئیث و شعر و قصه، باغ گل محمدی، پیامبر عزیز ما و همه می گن بسم الله از این نوعند:
| اول هر نمازت دنبال حمد باز بخون سوره کوثر و ناس درست و کامل بخون | سوره حمد می خونی هر سوره ای می دونی یا اینکه قل هوالله هزار هزار ماشاالله (مهاجرانی،۱۳۹۲:۱۰) |
گروه دیگری از شاعران اگرچه از آیات و روایات در میان شعرهایشان استفاده کرده اند، هدفشان آموزش نبوده و کوشیده اند با توجه هنری به این عبارات عربی، لذت و نگاه متفاوت را نیز به کودک منتقل کنند:
| چشمه با قل قل نوشت دانه ای از زیر سنگ دانه بوی گل گرفت لم یلد تکرار شد هست قرآن چشمه ای قل قل آن جاری است | قل هو الله احد گفت : الله الصمد زیر آن سنگ کبود بر لب زاینده رود از خدای اطلسی در میان جزء سی (بکتاش،۱۳۹۱) |
بر خلاف زبان عربی که از همان آغازین سال های بعد از انقلاب به صورت جدی و در ساختارهای مختلف به شعر کودک راه یافت، زبان انگلیسی در دهه اخیر و در کنار اقبال عمومی خانواده ها برای فراگیری زودهنگام این زبان توسط فرزندانشان، ابتدا به صورت انتشار در نشریه ها وفضای مجازی و بعد کتاب به شعر کودک راه یافت. ناصر کشاورز در سه مجموعه انگلارسی، واژه های انگلیسی را در کنار فضای سرگرمی و روایت محوری در شعرها گنجانده است که لذت هنری خاصی به مخاطب داده و آموزش را دلپذیر می کند.
| می خورم فقط راه می روم car هستم از من به جای حرف | Oil و گازوییل با چهار wheel جنس آهنم| بوق می زنم (کشاورز ۱۴۰۱) |
پیغام شما