از دیرباز کودکان و نوجوانان، مخاطب بسیاری از حرف‎ها و واگویهه های والدین، مربیان و دیگر افراد جامعه بوده ‎اند.

کودک از بدو تولد با ترانه های ناز و نوازش و لالایی‎ ها و بعدها قصه ها، متل‎ها و افسانه ‎ها به عنوان مخاطب کلام بزرگسالان قرار می گیرد و با افزایش سنش، گستره‎ ارتباطی او با دیگران فزونی می‎یابد و به تبع آن مفاهیم و درون مایه هایی که از ارتباط با بزرگسالان دریافت می کند چه در قالب گفتگو و چه ادبیات، متنوع و فراوان می شود.

شعر با توجه به جذابیت ها و ویژگی های منحصر به فردی که دارد، یکی از مهم‏ترین ابزارهای برقراری ارتباط بزرگسالان با مخاطبان خردسال و کودک در طول تاریخ بوده است. از این رو بسیاری از مفاهیم آموزشی و تربیتی، عاطفی و اجتماعی از این طریق به آن‌ها منتقل می‎شود.

 جنگ و درگیری های نظامی و آزادی خواهانه، از مفاهیمی است که در جوامع مختلف و به دلایل گوناگون از ابتدای تاریخ بشر حضور داشته و به دلیل تاثیر عمیق آن‎ بر جامعه به صورتی خاص در شعر منعکس شده‎است و در گذشته و در دوره های اساطیری، ادبیات حماسی را ساخته است و در حال حاضر از مضامین پر تکرار در حوزه ادب غنایی است.
 یکی از بسترهای بررسی مفهوم جنگ در ادبیات، اشعاری است که با درنظر گرفتن مخاطب کودک و نوجوان و درباره‎ی این موضوع سروده شده است. همزمان و پس از جنگ ایران و عراق پرداختن به مضمون دفاع مقدس در کنار شعر بزرگسال، از مضمون‎های مورد توجه شاعران کودک و نوجوان بوده است.

آشنا کردن این گروه سنی با موضوع دفاع و ضرورت آن که مهمترین مسئله روز جامعه بود و خانواده ها به شیوه های مختلف با آن درگیر بودند، از همان ابتدای جنگ احساس شد و در شعر شاعرانی چون مصطفی رحماندوست، محمد جواد محقق، قیصر امین‌پور، جعفر ابراهیمی، علی اصغر نصرتی و ناصر کشاورز انعکاس یافت. با این حال شاعران در دوره های مختلف با توجه به شرایط جامعه و نیز نگرش های مذهبی و ملی خود، به شیوه های مختلفی این مضمون را در شعرهایشان جا داده اند. ستایش دفاع مقدس و قهرمانان جنگ و نکوهش جنگ و پیامدهای آن، دو رویکرد مهم به جنگ در شعر شاعران کودک و به ویژه نوجوان است.

در دوره دفاع مقدس و با توجه به شرایط کشور و درخواست جامعه، بیشتر شاعران کودک و نوجوان، شعرایی مهیج و شورنده و در تقدیس شهادت و مقاومت سروده اندو یا گاه با الگو گرفتن از وقایع عاشورا، به مفاهیمی چون شهید، جانباز، ایثار، ایران، دفاع، آزاده و … پرداخته اند.

در این شعرها به طور عمده یا شهیدی ستوده  و یا اگر به نقد شرایط ایجاد شده حاصل از جنگ پرداخته شده، شاعر با پیوند دادن دفاع با دین و قداست آن، این شرایط نابسامان را توجیه کرده است. در اشعار دوره جنگ و مدت کمی پس از آن، ضرورت اطاعت از امام خمینی و بیان ویژگی های این شخصیت تاریخی فراوانی دیده می شود. چرا که یکی از دغدغه‌های شاعران کودک و نوجوان در ابتدای انقلاب و در دوره جنگ تحمیلی،  آشنا کردن کودکان با نسل انقلاب، امام و فعالیت‌هایی بوده که اندکی پیش از پیروزی انقلاب و نیز زمان پیروزی شکل گرفته است.

شاعران با ثبت ویژگی های تاریخی و تفکری آن دوره، کوشیده اند علاوه بر آشنا کردن کودک و نوجوان آن نسل با نسل قبل از خود، ویژگی های دوره انقلاب و جنگ را در شعرهایشان ثبت کند تا اتصال هویتی مناسبی بین نسل‎های قبل و بعد ایجاد شود. نگاه شاعران در این شعرها معرفی امام به عنوان منجی برای برقراری صلح در ایران و نیز پرداختن به چهره‌ی مبارزان انقلاب و جریان اجتماعی آن روزگار است. حمید هنرجو، افشین علا و غلامرضا بکتاش از این دسته شاعرانند.

با فاصله گرفتن از جنگ و سال‌های ابتدایی پس از آن و با شهادت جانبازان و رو دررویی کمتر کودکان در جامعه با افراد جنگ‌زده و نیز بزرگ شدن نسل کودکان جنگ و ورود نسلی که با جنگ هیچ خاطره‌ای نداشت ، صلح به‌عنوان یکی از درون‌مایه‌های خاص و جدید در شعر کودک و نوجوان سال‌های پس از دهه‌ی ۶۰ و ۷۰ نمود ویژه‌ای یافت و شاعران به خرابی ها و ویرانی های حاصل از جنگ توجه بیشتری کردند و کوشیدندمفاهیم صلح پذیری رادر شعر کودک و نوجوان کودک ارائه دهند.

 با توجه به تاکید مشاوران حوزه تعلیم و تربیت و نیز روانشناسان و توجه به نظریه های نقد ادبیات کودک و تغییر شرایط جامعه، پرداختن به دغدغه‌های کودکان و نوجوانان امروز باعث رواج درون‌مایه‌های آشتی‌جویانه در فضای خانواده نظیر جدال‌های خانوادگی، جدال درون‌مدرسه‌ای و کودک و هم‌سن و سالانش، شد و بسیاری از شاعران جز در مواردی محدود و به صورت سفارشی یا برای شرکت در جشنواره ها و استفاده از حق انتشار کتاب با موضوع دفاع مقدس در سازمان ها و نهادها به شعر دفاع مقدس توجه نداشتند و نه تنها به قهرمانی های دلاوران جنگ اشاره نکرده اند که گاهی با دید خسران و تاسف به صورت تلویحی یا مستقیم از کشته شدن جوانان سخن گفتند و یا حتی با نگاهی منفی از این پدیده در صفحه های اجتماعی خود یاد کردند.

بااین حال دفاع مقدس پس از گذشت چند دهه هنوز از مضمون‌هایی است که با نگاه ویژه و ستایشگرانه در شعر کودک و نوجوان نمود دارد. اگرچه با کمی بررسی می‌توان نتیجه گرفت که خوانندگان نهفته در متن این دسته از شعرها بیشتر کودکان و نوجوانانی هستند که دوران کودکی خود را در زمان جنگ گذرانده‎اند و با جنگ پیوندی عاطفی و خاطره‌آمیز دارند و در حقیقت این شعرها ویژه کودکان و نوجوانان امروز نیست.

شاید لازم باشد با الگوسازی قهرمانان جنگ، که نوجوانان و جوانانی از جنس مردم بودند و در بزنگاه حادثه با ایثار و قهرمانی از آرمان هایشان دفاع کردند رویکردی نوین با توجه به مضمون دفاع مقدس در شعر کودک و نوجوان اتخاذ کرد تا از این بستر اثرگذار برای ساختن نسلی شجاع و البته موقعیت شناس استفاده کرد.

نویسنده: معصومه مرادی (استاد دانشگاه علمی کاربردی مرکز فارس) و عضو انجمن تخصصی کودک و رسانه