پنجره ای رو به باغ احمدی، سیمای حضرت رسول در آینه ادبیات کودک و نوجوان

ادبیات کودکان و نوجوانان ویژگی های بسیاری دارد یکی از این ویژگی ها، پرداختن به مفاهیم دینی است. ادبیات دینی کودک و نوجوان در دو شاخه داستانی و غیر داستانی، در رسته های مختلفی چون خداشناسی، اخلاق، آموزش احکام، آشنایی با اصول و فروع دین و آشنایی با شخصیت ها و بزرگان دین در بستر ادبیات جاری است . دسته ای از آثار دینی با رویکردی آگاهی بخش و دانش نامه ای تنها برای ارتقای سواد دینی کودک و نوجوان و نیز تفکر او تدوین شده اند و دسته ای دیگر در نظر داشتنذ تا با برقراری ارتباط با کودک، به گونه ای در تربیت دینی و فطرت محور او نقش داشته باشند.
شخصیت و سیره عملی پیامبر اکرم صلوات الله علیه یکی از مضامین اصلی و پر تکرار در ادبیات دینی کودک است. فرهنگ نامه های سبک زندگی پیامبر و آشنایی با خصال او نمونه هایی از ادبیات غیر داستانی است که می تواند مورد توجه باشد. غلامرضا حیدری ابهری در دهه های اخیر یکی از پرکارترین اشخاصی است که به این نوع ادبی توجه داشته و در خلال آثار دینی اش، شخصیت پیامبر را معرفی کرده است. او در کتاب فرهنگ نامه سبک زندگی امامان، محمد مثل گل بود، پیامبر و قصه هایش و پیامبر قصه می گوید، در قالب حدیث و یا روایت و حکایتی کوتاه کوشیده است پیامبر را به مخاطب معرفی کند و راه کارهایی برای زیست اخلاق مدار و محمدی ارائه دهد. گروهی دیگر از فعالان حوزوی با توجه به احادیث موجود از حضرت رسول صلوات الله علیه، در کنار بیان روایت با داستانک ها یا شعرهایی کوتاه، سعی در تببین شخصیت این اسوه نیکوخصال داشته اند. سید محمد مهاجرانی را در این گروه می توان گنجاند و کتاب های حدیث و شعر و قصه و پیامبر عزیز ما نمونه هایی از این نگاه به رسول الله است. در این دسته از آثار از ساحت ادبی کلام کاسته شده و معنا جای شاعرانگی را می گیرد و کمتر اثری را می توان یافت که از هر دو ساحت پر مایه باشد. مرتضی دانشمند، علی شعیبی، محسن نعماء و علیرضا سبحانی نسب  از مهمترین شخصیت های حوزوی تولید کننده ادبیات دینی اند که رویکردی آموزش محور دارند.
در شاخه ادبیات داستانی کودک، شیوه پرداختن شاعران و نویسندگان به شخصیت حضرت رسول متفاوت است. تولید کنندگان این آثار کوشیده اند با توجه به ظرفیت ادبیات و در بستر شعر، داستان و رمان، آثاری بیافرینند که در کنار معرفی حضرت محمد صلوات الله علیه، حظ هنری خوبی به مخاطب هدیه دهد. آثار این گروه نیز درگستره وسیعی از معنا و احساس قرار می گیرد . گاه شاعر و یا نویسنده تنها به ابراز بیان عاشقانه و توصیف حضرت محمد به شیوه نعت در ادبیات پرداخته است و گاه از این ساحت کاسته و به بخش الگوسازی غیر مستقیم و آشنا کردن کودک و نوجوان در لایه های عمیق شناختی توجه داشته است. گاهی شاعران در قالب منظومه حکایتی از حضرت بیان کرده اند مثل محمد کاظم مزینانی در کتاب از زبان سوسمار. مزینانی در این کتاب داستان مرد عربی را حکایت مرده است که برای ایمان آوردن به پیامبر، از او تقاضا می کند تا سوسماری که به همراه دارد را به حرف آورد و سوسمار به نبوت پیامبر گواهی و یکتایی خدا گواهی می دهد. و گاهی در قالب فانتزی و داستان به توصیف رویدادی از زندگی حضرت اشاره داشته اند.  مثل کتاب پیغامی برای ابر پنبه ای از طاهره ایبد. کتاب «پیغامی برای ابر پنبه‌ای» داستان ابر کوچولویی است که از وقتی به دنیا آمده، منتظر فرشته باران است. او دوست دارد بداند قرار است کجا ببارد. بالاخره فرشته باران می‌آید؛ اما مأموریتی که برای ابر پنبه‌ای در نظر گرفته، باریدن نیست. ابر پنبه‌ای باید سایه‌ای بشود بر سر پسری به نام محمد (ص) که قرار است در آینده آخرین پیامبر باشد. این کتاب به ماجرای سفر پیامبر اسلام به شهر شام و قرارگرفتن ابر در مسیر حرکت ایشان می‌پردازد. مضمون این کتاب ها به زندگی، ولادت، نبوت، اخلاق و رحلت پیامبر اشاره دارند و عموما حالت حکایت واره دارند. محمد کاظم مزینانی، جعفر ابراهیمی، محمود پوروهاب، طاهره ایبد، فریبا کلهر، طناز شامانی، مجید ملامحمدی، محمد میرکیانی، مصطفی رحماندوست، غلامرضا بکتاش، یحیی علوی فرد، شاهین رهنما، معصومه مرادی، حمید هنرجو، سید احمد میرزاده و حسین فتاحی   را می توان در این گروه قرار داد.

رمان نوجوان از دیگر شاخه های مهم ادبیات دینی کودک و نوجوان است که در دایره وسیع خود، به شخصیت حضرت رسول نیز توجه داشته است.
به امین بگو دوستش دارم نوشته مریم راهی یکی از این رمان هاست.  این رمان به تاریخ صدر اسلام و سال‌های پیش از اسلام پرداخته و از دوره زندگی عبدالمطلب پدربزرگ پیامبر شروع می‌شود و تا سال هشتم هجری ادامه پیدا می کند. این رمان درباره چهار شخصیت برجسته تاریخ صدر اسلام است که از حامیان پیامبر حضرت محمد (ص) بودند: حضرت عبدالمطلب پدربزرگ پیامبر، ابوطالب و حمزه دو عموی پیامبر و جعفر بن ابی طالب پسر عموی پیامبر.. رمان به امین بگو دوستش دارم، با دیدن خوابی توسط عبدالمطلب پدربزرگ پیامبر آغاز می‌شود، خوابی که در آن هاجر همسر ابراهیم از او درخواست می‌کند تا تشنگی فرزندش اسماعیل را رفع و او را سیراب کند و وی را به حفر چاه زمزم تشویق می‌کند.
این قبیل آثار به دلیل گره های داستانی و کششی که دارند مخاطب نوجوان را با خود همراه می کنند و در لایه دوم داستان، اطلاعات خوبی به او می دهند و گاه او را به سمتی خاص رهنمون می شوند بی آنکه نوجوان را نصیحت کرده باشند.
کتاب وقتی دلی  از محمد حسن شهسواری از دیگر رمان های جذاب با محوریت رسول الله است. این کتاب روایت مردی زیبا و جذاب است که همه دل‌ها پیش اوست، اما خودش دلش را جای دیگری گذاشته است. مصعب بن عمیر قهرمان این داستان است او مرد جوان، ثروتمند و جذابی از اصحاب پیامبر است که دل تمام دختران مکه را برده و از خانواده ثروتمندی است. در آن زمان شایعه‌ای همواره نقل مجالس کفار بود که در اطراف محمد  مشتی فقیر جمع شده‌اند. ایمان آوردن مصعب به باعث عصبانیت کفار شده بود  چون پدر و مادرمصعب از ثروتمندان مکه بودند و مصعب هم فردی جذاب بود. مصعب بن عمیر قرآن را به زیبایی بسیار تلاوت می‌کرد وبعدها به اولین قاری اسلام ملقب شد.

کتاب  محمد صلی الله علیه و آله  کتابی جذاب و خواندنی محمد (ص) اثر ابراهیم حسن بیگی است. هرچند این کتاب برای مخاطب غیر مسلمان نوشته شده اما خواندن آن واقعاً برای مسلمانان هم لذت بخش است. در واقع رمان محمد (ص) به شکل قابل قبول و زیبایی تاریخ اسلام را در ۱۵ بخش معرفی کرده است. راوی در این داستان اول شخص و شخصی یهودی است که در رمان به عنوان یک دانشمند معرفی می‌شود. شخصی یهودی به نام اسحاق از طرف شورای عالی یهود مامور می‌شود تا به سمت پیامبر اسلام برود، یا او را کشته یا عقایدش را به چالش بکشد
در سراسر رمان محمد (ص) مخاطب با گزارش‌هایی روبرو می‌شود که یک غیرمسلمان از پیامبر مسلمانان می‌دهد و این گزارش‌ها از  شکل‌گیری اسلام و تاثیر پیامبر بر اطرافیان و دشمنانش نشانه دارد.
از مهم ترین چهره های این نو.ع ادبی می توان به محمدرضا سرشار، داوود امیریان، ابراهیم حسن بیگی و مجید ملامحمدی اشاره کرد.

با بررسی و اشاره گذرا به موارد فوق می توان دریافت  که ادبیات دینی کودک از وجوه مختلفی ارزشمند است.  اگرچه این نوع ادبی نیز مثل دیگر انواع ادبیات گاه راه را به اشتباه طی کرده و از رسالت اصلی خود دور شده است و یا گاه درگیر تکرار گشته، می تواند از مهم ترین و اثرگذارترین ابزار برای ارتقای سواد دینی و مهم تر از آن تربیت دینی کودکان و نوجوانان باشد . با کمک این نوع ادبی می توان شخصیت پیامبر را به الگویی قوی برای کودکان و نوجوانان تبدیل کرد تا با پیروی از او در عمل و افکار به سعادت دنیا و آخرت برسند و مسیر رشد را به خوبی طی کنند. شعر زیر از غلامرضا بکتاش حسن ختام این یادداشت کوتاه است تا با شنیدن آن، عشق او دوباره در دل هایمان جوانه بزند:
اولین پیامبر

در میان باغ ما

آب و خاک و دانه بود

دومین پیامبر

در میان باغ ما

حضرت جوانه بود

آخرین پیامبر

در میان باغ ما

فکر می کنید کیست؟

آخرین پیامبر

در میان باغ ما

یک گل محمدی است

نویسنده: معصومه مرادی (استاد دانشگاه علمی کاربردی مرکز فارس) ، عضو انجمن تخصصی کودک و رسانه