نویسنده: معصومه مرادی (استاد دانشگاه علمی کاربردی مرکز فارس)

تا کنون روانشناسان کودک و فعالان حوزه سلامت این گروه سنی، با مطالعات بالینی فراوان به این نتیجه رسیده اند که نوازش کودک باعث رشد چشمگیر هوش و یادگیری، اعتماد به نفس،رشد شناختی و اجتماعی، آرامش روحی و روانی و نیز احساس امنیت در او می شود. این امر به قدری مهم است که در آموزه های دینی به آن ها سفارش های ویژه ای شده است تا حدی که حضرت رسول صلوات الله علیه در روایتی می فرمایند: فرزندانتان را زیاد ببوسید زیرا خداوند در برابر هر بوسه ای جایگاهی در بهشت به گستردگی مسافت پانصدساله به شما عنایت می کند و یا درحدیث شریف کسا، حضرت زهرا علیها سلام با صدا کردن فرزندانش با القاب نیکو و پسندیده آن ها را نوازش می کند و در خلال دعا به ما می آموزد که برای برقراری ارتباط با کودک، باید از نوازش و احترام استفاده شود. این نگاه تربیتی و نقش مهم نوازش، از دیرباز در فرهنگ ملل وجود داشته است و حس مادرانه به عنوان جوششگاه عاطفه باعث شده که مادر به شیوه های مختلف لمسی و کلامی فرزندان را از محبت سرشار کند. ادبیات  و به ویژه شعر، به عنوان بستر مهم انتقال احساس، همواره نقش مهمی در نوازش کودکان داشته است. در ادبیات عامیانه و شفاهی گونه های بسیاری از ترانه های ناز و نوازش از دوره باستان تا کنون به دست رسیده که نشان دهنده جایگاه این نوع شعر در زندگی کودکان است. پدران و به ویژه مادران در زمان های مختلف، گاهی با خواندن شعرهایی سراسر عاطفی و با دنیایی از آرزوها کودکان خود را نوازش می کردند. این ترانه ها گاه برای دختران سروده شده و گاهی خاص پسرانند؛ اما دسته ای دیگر از ترانه های ناز ونوازش متعلق به جنس خاصی نیستند. در این ترانه ها علاوه بر ناز و نوازش، ویژگی های اقلیمی و زیستی مردم نیز دیده می شود. تکرار آواها و اصوات و موسیقی غنی این ترانه ها به نوباوگان و کودکان کمک می کند در کنار حس خوش ارزشمندی، با کلمات زیادی آشنا شوند و یا بازی های کلامی متفاوتی را تجربه کنند. این ترانه ها علاوه بر ارضای نیازهای عاطفی کودکان، به آن ها در زبان آموزی به ویژه در غنای دنیای  واژگان کمک شایانی می کنند.

یکی از مصداق های پر تکرار ترانه های نوازش به ویژه در مناطق قومی و قبیله ای تاکید بر ارزشمندی پسر بوده است:

شاه پسر لاری پسر/ دکون عطاری پسر/ گل به سر داری پسر/ گل میخک داری پسر/ امیر کل گشته پسر/ دسته گل گشته پسر/ کوه و کمر گشته پسر/ آهوی نر گشته پسر/ ماشالا پسر/ بارک الله پسر

 ترانه زیر نیز از ترانه های نوازش پسرانی بومی بروجن است:
ننه میرزا جواد/ همه قندن تو نبات/ همه شیرن تو شکر/ همه دختر تو پسر…(انجوی شیرازی) و یا در ترانه زیر عزت مندی فرزند پسر مشهود است:

آقا مرد گله دار/ کت و شلوار دکمه دار/ دختر خان زنت می شه/ بدو بدو گله ت رو بیار (مصاحبه با خانم زهرا رضایی از شیراز)
با این حال ترانه های نوازش دخترانه نیز سرشار از عاطفه و مهرورزی اند:

دختر دخترونش کو/ آراشت زنونش کو؟ میلچه سورمه دونش کو؟( مصاحبه با خانم کبری زارعی شیراز) همان طور که مشاهده می شود در این ترانه به وسایل دخترانه اشاره شده است و جنبه زیبایی نوزاد دختر مورد توجه است. شاید مشهورترین  ترانه ناز و نوازش دخترانه شعر زیر باشد که در دوره های مختلف و مکان های گوناگون به گونه هایی تغییر یافته است و سرشار از ناز دخترانه و آرزوی مادرانه است:

دختری می خوام فادمه باشه/  ئیهو ئیهو داشته باشه/ نه بند گو داشته باشه/ شتر قطار داشته باشه/ دیگ حلقه دار داشته باشه/ باغ انار داشته باشه/ صدتا چنار داشته باشه/ هنونه خیار داشته باشه/ هزارتا بار داشته باشه/ تفنگ و قطار داشته باشه/ پانصد سوار داشته باشه/ از هرچه بیش داشته باشه/ یه گله میش داشته باشه/کندو عسل داشته باشه/کتل متل داشته باشه/ به این و اونش نمی دم/ به همه کسونش نمی دم/ به راه دیرش نمی دم خسته می شه/ به مرد پیرش  نمی دم بیوه می شه/ شا بیاد بالشکر/ وزیر بیاد با دفترش/ شاید بدم شاید ندم….(انجوی شیرازی)

این ترانه ها که در دوره های مختلف و زیست بوم های گوناگون نمودهای مختلفی دارند، سراسر حس تازگی و زندگی اند و به کودک حس عزت و ارزشمندی می دهند و در طول تاریخ تحول یافته اند اما هیچ وقت از  گستره ادبیات عامیانه خارج نشده و همواره بخش مهمی از شعرهای مربوط به کودکان را به خود اختصاص داده اند.

با گذر زمان و توجه بیشتر به هنر و ادبیات کودک و نوجوان، در کنار فولکلورها، شاخه ای از شعرهای کودک با عنوان ترانه های ناز و نوازش به حیاط خود ادامه داد؛ با این تفاوت که این دسته از شعرها، بسیارهدفمندتر و به روز سروده شده و در قالب کتاب،آواز، سرود،موشن گرافی، پویانمایی و… دسترس خانواده ها قرار گرفته اند. در این ترانه ها والدین با نوازش کودکان از آن ها می خواهند، غذا بخورند، تاتی تاتی کنند، بازی کنند، از خواب بیدار شوند و می کوشند کودکان برای هر قسمت از مراحل رشد و زندگی شان شعری خاص داشته باشند. شاید اولین ترانه ناز و نوازش رسمی در شعر کودک با موضوع شروع راه رفتن شعر زیر از عباس یمینی شریف باشد:

نی نی کوچولو / تاتی تاتی کن/ چشم خوابالو/ تاتی تاتی کن/ لب آلبالو/ تاتی تاتی کن/ پا چاقالو/ تاتی تاتی کن/  بگو یک و دو / ورجه و بدو/ تاتی تاتی کن نی نی جانم/ با نمکم نمکدانم/ خوشگلم ای خوش زبانم/ نی نی کوچولوی مامانم/ بگو سه و چار/ یه قدم بردار(یمینی شریف) در مجموعه آواز فرشتگان یمینی شریف، علاوه بر ترانه نوازش برای راه رفتن، ترانه های دخترانه و پسرانه نیز وجود دارد و دختر و پسر را بخاطر وجود و یا عملکردشان می ستاید:

چه دختران ماهی/ پاکیزه تا بخواهی/ سوزن و نخ گرفتند/ به دوخت و دوز نشستند/ قیچی و انگشتانه/ آمده در میانه/ یکی بُرش می  دانه/ به اوساها می مانه/ دیگری درز گیره/ ماهر و بی نظیره…

نکته قابل توجه در ترانه های ناز و نوازش امروزی، پیروی از الگوی ادبیات عامیانه است. ثمینه باغچه بان در کتاب دس دسی باباش می آد به جمع آوری بسیاری از این شعرها در فرهنگ عامه پرداخته است که می تواند الگویی برای شاعران این دوره باشد.  به عنوان مثال افسانه شعبان نژاد در مجموعه های دس دسی اش با تبعیت از الگوی عامیانه دس دسی باباش می آد / صدای کفش پاش می آد/(رجوع شود به کتاب تاریخ ادبیات کودکان اران. جلد اول) شعرهای زیادی سروده است:

دس دسی مامان می آد / باز با غذا و نان می آد/ سفره کجاست؟ تو ایوونه/ غذا کباب و ریحونه

مصطفی رحماندوست از دیگر شاعرانی است که در بسیاری از شعرهای خود از ساختار ترانه های ناز و نوازش بهره برده است. این ترانه ها گاه برای خواباندن یا بیدار کردن کودک، گاه برای غذا دادن به او، زمانی برای تسکین دردها و یا ابراز شادی کردنن برای درآمدن دندان کودک وگاه تنها برای نوازش کودک سروده شده اند:

دختر من خوابیده/ آفتاب به روش تابیده/ می بینی مامان بیداره/ مشغول کار و باره/ یالا بیدار شو از خواب/ بزن به صورتت آب/ قل می زنه سماور/ از جا بلند شو دختر /(رحماندوست)

خواندن ترانه های نوازش برای کودکانی که تازه غذا خوردن را تجربه می کنند علاو.ه بر ایجاد حس عاطفه مندی قوی در کودک، لذتی فراوان در مادر و پدر برجای می گذارد که وصف ناشدنی است. ترانه زیر نمونه ای از ترانه های نوازش غذاخوردن است:

کلاغه قار و قار نپر/ غذای بچه مو نبر/ گربه نیا میو میو/ برو عقب نیا جلو/ هاپ هاپو واق و واق نکن/ فکر غذای داغ نکن/ غذاشو به هیچ کی نمی دم/ به هیچ کی هیچی نمی دم/ تنها غذاشو می خوره/ هام هام هام/همه غذا رو می خوره/ هام هام هام(رحماندوست)

تخیل سرشار در این نوع ترانه ها و نیز استفاده از موجودات و وسایل اطراف کودک امکان رشد شناختی او را افزایش می دهد و بذر رشد خلاقیت و نوآوری را در وجود کودک می کارد.

جدای کارکرد عاطفی ترانه های ناز و نوازش، می توان از این بستر جذاب و هنری برای تقویت اعتماد به نفس و به دنبال آن رشد اجتماعی او، افزایش مهارت های شنیداری، گفتاری و خلاقیت و رشد شناخت کودک از جهان اطراف کمک کرد. ادبیات یکی از بهترین و مناسب ترین راه های رشد و تربیت کودک است که به جاست امروزه بیشتر به آن توجه شود و از ظرفیت های موجود در آن برای جذب مخاطب در سامانه ها، برنامه ها و طرح های مختلف استفاده شود.

منابع:

ترانه های ناز و نوازش، مصطفی رحماندوتس
آواز فرشتگان، عباس یمینی شریف
تاریخ ادبیات کودکان، ادبیات شفاهی و دوران باستان، محمد هادی محمدی، زهره قایینی
گذری و نظری در فرهنگ مردم، ابوالقاسم انجوی شیرازی
دس دسی باباش می آد، ثمینه باغچه بان
دس دسی بابا می آد، افسانه شعبان پور