حسن کیانی، دانشیار بازنشسته گروه کتابداری دانشگاه الزهرا (س) و رئیس اسبق کتابخانه مرکزی این دانشگاه می‌گوید: در هند، حضور در کتابخانه یک عادت است و در این کشور برای استفاده از منابع کتابخانه نیازی به عضویت نیست.

به گزارش انجمن تخصصی کودک و رسانه به نقل از سرویس مدیریت کتاب خبرگزاری کتاب ایران (ایبنا): هند یک کشور پهناور با سابقه تاریخی و فرهنگی چشم‌گیر در زمینه علم و دانش مکتوب جهان است. قدمت تاریخی و فرهنگی هند در زمینه موزه‌داری، آرشیوداری، تاسیس کتابخانه‌های قدیمی و نگهداری اشکال گوناگون چاپی مانند مجله کتاب و اسناد و مدارک قدیمی این کشور را به یکی از قطب‌های تاریخی و گنجینه‌ای از علم و دانش مکتوب در جهان تبدیل کرده است.

سرزمین هفتاد و دو ملت علاوه بر سرانه مطالعه درخور توجه در میان کشورهای جهان، با کتابخانه‌های دانشگاهی تاریخی و عمومی که تعداد زیادی از نسخه‌های خطی فارسی و عربی را در خود جای داده، شاخص شده است. از مهم‌ترین کتابخانه‌های دانشگاهی هند که دارای منابع خطی فارسی متعددی است، می‌توان به کتابخانه دانشگاه عثمانیه، کتابخانه «پیر محمدشاه» در شهر احمدآباد، کتابخانه مولانا آزاد دانشگاه اسلامی علیگر هند، کتابخانه آصفیه حیدرآباد، کتابخانه مدرسه جامعه سلطانیه، کتابخانه جامع دانشگاه همدرد دهلی، و کتابخانه «سالارجنگ» اشاره کرد. حسن کیانی، دانشیار بازنشسته گروه کتابداری دانشگاه الزهرا (س) و رئیس اسبق کتابخانه مرکزی این دانشگاه که تجربه فعالیت در برخی کتابخانه‌های هند را دارد به خبرنگار ایبنا، یکی از دلایل رشد سرانه مطالعه کتاب در سرزمین هفتاد و دو ملت را توجه به کتابخانه‌های عمومی می‌داند و می‌گوید: در هند، حضور در کتابخانه یک عادت است و در این کشور برای استفاده از منابع کتابخانه نیازی به عضویت نیست.

– پیدا کردن مخاطب جهانی برای منابع فارسی همواره یکی از دغدغه‌های کارشناسان این حوزه بوده است. چرا منابع فارسی‌زبان هنوز سهمی از بازارکتاب هند ندارند؟ موانع حضور ایران در بازارکتاب هند چیست و برای آنچه باید کرد؟ البته یکی دیگر از راه‌های ورود منابع فارسی زبان به کشورهای دیگر تبادلات کتابخانه‌ای و افزایش منابع فارسی زبان در کتابخانه‌های دنیاست. متولیان فرهنگی ازجمله دستگاه فرهنگی و روسای کتابخانه‌های بزرگ کشور برای تقویت منابع فارسی‌زبان در کتابخانه‌های هند چه کاری باید انجام بدهند؟

وزارت صمت در کنار وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی باید تلاش کند هزینه تمام‌شده تولید کتاب در کشور را کاهش بدهد. تا وقتی که کتاب ارزان تولید نشود، هزینه‌های جابه‌جایی و صادرات کتاب به کشورهای دیگر، اجازه ورود کتاب ایران به بازارهای جهانی را نمی‌دهد و پیدا کردن مخاطب جهانی با این شرایط نشر در کشور بسیار سخت است. این وضعیت موجب می‌شود خرید کتاب برای مخاطب جهانی مقرون به صرفه نباشد.

همچنین وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی می‌تواند با برگزاری نمایشگاه‌های کتاب عمومی و تخصصی در پاکستان و هند به‌عنوان کشورهای مسلمان‌نشین، مردم این کشورها را با کتاب‌ها و منابع فارسی‌زبان آشنا کنند. زیرا در این کشورها اردو زبان زیاد است و این زبان به زبان فارسی نزدیک است. تاسیس فروشگاه‌های کتاب با محوریت منابع فارسی در مراکز انتشارات هند از راهکارهای معرفی و ورود کتاب‌های فارسی زبان در هند است؛ همچنین همکاری دانشکده‌های ادبیات کشور با دانشگاه‌های هند مانند دانشگاه دهلی و علیگرد که کرسی آموزش زبان فارسی دارند، می‌تواند منابع فارسی موجود در هند را بیشتر معرفی کند.

ارتباط صحیح، منطقی و مهندسی‌شده کتابخانه ملی، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و سازمان فرهنگ و ارتباطات اسلامی با کتابخانه‌های هندوستان یا مرکزی که این کتابخانه‌ها زیرنظر آن‌ها فعالیت می‌کند نیز می‌تواند منابع فارسی‌زبان از طریق تعاملات فرهنگی و کتابخانه‌ای وارد کتابخانه‌های این کشور کند.

– مطالعه برای مردم هند یک امر مهم و ضروری است، اما متاسفانه در ایران هنوز احساس نیاز به مطالعه نهادینه نشده است، در هند ارتباط محکمی میان مدارس و کتابخانه‌های عمومی وجود دارد اما در ایران هنوز این ارتباط متداول نشده است.

در روانشناسی معتقدند شخصیت فرهنگی افراد تابع سه عنصر ژنتیک، مدرسه و دوستان و خانواده است. اگر ژنتیک را کنار بگذاریم در خانواده‌ها چندشغله بودن پدر و مادر مانع از این است که پدر و مادر ساعتی را به کتابخوانی مشغول شوند با این شرایط، احساس نیاز به کتاب اساساً در خانواده‌ها و به خصوص کودک و نوجوان به وجود نمی‌آید. در مدرسه وقتی معلم، معاون، و مدیر مدرسه فکر و تدبیری برای کتاب و کتابخوانی ندارند، احساس نیاز به کتاب باز هم در زمان دانش‌آموزی شکل نمی‌گیرد. در نهایت در دانشگاه‌ها نیز وقتی استادی تحقیق به دانشجو می‌دهد، تعداد درخورتوجهی از دانشجویان این تحقیقات را با کپی کردن انجام می‌دهند، باز این فرآیند منجر به کتابخوانی و استفاده از کتاب در زمان دانشجویی نمی‌شود؛ بنابراین اصولاً احساس نیاز به کتاب در هیچ مقطعی در فرد شکل نمی‌گیرد.

۲۰ سال پیش در هند بودم می‌دیدم دانش‌آموزان با لباس فرم با اتوبوس به نزدیکترین کتابخانه‌های عمومی همان محل می‌بردند، نمونه این تصاویر را در کانادا و انگلستان نیز دیده‌ام؛ به‌عنوان مثال در انگلستان می‌دیدم که بچه‌ها یک روز در هفته برای یک درس، سه ساعت در کتابخانه حضور پیدا می‌کردند.حالا در هند، مطالعه در کتابخانه به شدت انگلیس معنا ندارد اما حضور در کتابخانه در این کشور نیز یک عادت است. نقش معلم در مدارس هند و سایر کشورها فقط آموزشی نیست؛ بلکه معلمان در این مدارس نقش پژوهشی و پرورشی نیز دارند. معلمان در بخش خلاصه کردن کتاب‌ها، قصه‌خوانی، انشانویسی، انجام کارهای درسی از خدمات کتابخانه‌های عمومی در مدارس و کلاس استفاده می‌کنند.

همکاری مدارس با کتابخانه‌های عمومی منطقه، اتفاقی است که هنوز در ایران نهادینه نشده است. در ایران هنوز جانیفتاده، معلم و دانش‌آموزان از نزدیکترین کتابخانه عمومی محله خود بازدید کنند یا کتابدار کتابخانه عمومی در مدارس دولتی سر کلاس برود و از فواید کتابخوانی بگوید. اتفاقی که در هند یک عادت است. متاسفانه ارتباط دوسویه میان کتابداران آموزش و پرورش و نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور هنوز شکل نگرفته است. مدارس ایران در سه ماه تابستان به غیر از زمان ثبت‌نام تعطیل هستند، در صورتی که باید شرایطی را فراهم کرد تا دانش‌آموزان در سه ماه تابستان از کتابخانه عمومی محل خود استفاده کنند. این برنامه‌ریزی یعنی استفاده از کتابخانه‌های عمومی نزدیک مدرسه و بازدید از آن همراه با معلم یا استفاده پژوهشی از این مراکز اطلاع‌رسانی در طول سال، در هند یک روش مرسوم است در حالی که در ایران این رویه وجود ندارد.

البته دلیل اشتیاق نداشتن آموزش و پرورش به تعامل با کتابداران نهاد کتابخانه‌ها حذف «پُست کتابدار» است. این اتفاق تلخ موجب شد، مدارس غیرانتفاعی و هیئت‌امنایی نیز که بودجه کافی برای استخدام کتابدار دارند، به دلیل حذف پست کتابدار، امکان استخدام کتابدار را نداشته باشند. این وضعیت متاسفانه موجب شده کلید اتاقی به نام کتابخانه، گاهی دست مدیر مدرسه، گاهی دست دانش‌آموزان و گاهی دست بابای مدرسه باشد، بدون اینکه این مکان فضایی برای کتابخوانی باشد.

– عضویت، نحوه پذیرش و شرایط استفاده از کتابخانه‌های عمومی در هند چگونه است؟ تجارب موفقی در این زمینه بوده که بتوان با بومی‌سازی از آن استفاده کرد؟

البته من بیشتر از کتابخانه‌های دانشگاهی این کشور استفاده کردم اما باید بگویم، در کتابخانه‌های عمومی هند شرایط پذیرش عضویت بسیار آسان‌تر از ایران است. در این کشور برای استفاده از کتابخانه و منابعش در داخل سال مطالعه نیازی به عضویت در کتابخانه ندارید؛ درحالی که در ایران برای استفاده از منابع سالنی و فضای کتابخانه نیز باید حتماً عضو باشید. اجبار به عضویت در کتابخانه‌های عمومی یک سنگ جلوی پای مطالعه‌کنندگان است. این موانع باید از سر راه مطالعه و کتابخوانی کنار بروند تا شرایط برای حضور در کتابخانه‌های ایران بیشتر شود.اگر ما اعتقاد به افزایش سرانه مطالعه داریم باید سنگ‌ها را از پیش پای مطالعه افراد به‌ویژه کودکان و نوجوانان برداریم و شرایط را برای پذیرش آسان و مطالعه آن‌ها در کتابخانه‌ها عمومی تسهیل کنیم. اجبار به عضویت در کتابخانه‌های عمومی را باید از سر راه مطالعه جامعه به‌خصوص کودک ونوجوان برداشت.

در کتابخانه‌های عمومی هند نیاز نیست بچه شما حتماً برای امانت کتاب و منبع اطلاعاتی به کتابخانه بیاید، مثلاً بچه‌ها می‌توانند در کتابخانه عمومی فیلم آموزشی ببینند یا بزرگسالان می‌توانند در این مراکز، آموزش کمک‌های اولیه ببینند یا سالمندان می‌توانند در آنجا روزنامه بخوانند. کتابخانه‌های عمومی ایران شبیه قرائتخانه هستند که در ایام امتحانات و کنکور شلوغ و در سایر فصل‌ها خلوت هستند. کتابخانه‌های عمومی در هند شیشه‌ای و مشجر هستند و افراد با حضور در کتابخانه می‌توانند از فضای دلچسب طبیعت بیرونی نیز استفاده کنند. حتی گاهی کلاس درس بچه‌ها در هندوستان در طبیعت برگزار می‌شود.

– چگونه می‌توان کاربران را جذب کتابخانه‌ها کرد؟ آیا باید همچنان منتظر ماند تا عضو به کتابخانه بیاید یا باید مثل کتابخانه‌های عمومی در هند و در کشورهای دیگر، خدمات را نزد کاربر برد؟

بله؛ دیگر نباید منتظر آمدن عضو به کتابخانه ماند، بسیاری از کشورهای دنیا به بُردن کتاب به نزد کاربر فکر می‌کنند. در کشور خودمان شما ببینید جانبازان و یادگاران جنگ که انواع و اقسام آسیب را در جنگ تحمیلی دیده‌اند و برخی از آن‌ها در مناطقی زندگی می‌کنند یا به کتابخانه فیزیکی دسترسی ندارند یا اگر داشته باشند به دلیل شرایط جسمی امکان رفتن به کتابخانه را ندارند یا معلولان با انواع معلولیت‌های مادرزادی و جسمی و حرکتی هستند که امکان استفاده حضوری از کتابخانه‌ها را ندارند، باید برای اینها فکری کرد؛ مثلاً باید یک بانک اطلاعاتی از تحصیلات، علایق، سوابق کاری، جنسیت و سن آن‌ها احصا شود و برای آن‌ها هفته‌ای یک‌بار کتاب ببرد تا آن‌ها احساس مفید بودن کنند. این طرح‌ها را می‌توان در قالب طرح کتاب‌رسانی به جانبازان و معلولان به‌صورت هدفمند، سازمان‌دهی‌شده و برنامه‌ریزی‌شده با همکاری بهزیستی، اداره پست، کتابخانه‌های عمومی، شهرداری، مترو انجمن‌های نابینایان و ناشنوایان اجرا کرد.

حتی خوب است «طرح سرباز کتابدار» اجرا شود. من این طرح را در زمان حضورم در هئیت‌مدیره انجمن کتابداری و اطلاع‌رسانی پیشنهاد دادم. سربازان دانش‌آموخته کتابداری بعد از سه ماه آموزش نظامی، در اختیار مناطق آموزش و پرورش کشور قرار بگیرند. این سربازان با یک ماشینی که در اختیارشان قرار می‌دهند، می‌توانندهر روز به چند مدرسه در محدوده منطقه آموزش وپرورش سر بزنند، اگر این مدارس کتابخانه ندارند، برایشان ایجاد کنند و اگر دارند منابعش را تقویت کنند. این سربازان با مدرک کارشناسی و کارشناسی‌ارشد هزینه‌ای برای دولت ندارند و با این شرایط به فرهنگ و کتابداری هم کمک می‌شود. نمونه این طرح‌های کتاب‌رسانی و بردن کتاب نزد کاربر در کشورهای دیگر ازجمله هند انجام می‌شود.

– از کتابخانه‌های دانشگاهی و وضعیت نسخه‌های خطی ایران در هند بگویید.

کتابخانه‌های معتبر هند که از نظر نسخه‌های خطی، عربی و فارسی جایگاه ویژه‌ای دارند، بخش عمده‌ای از کتاب‌های خطی هند در دوران حکومت بریتانیا بر هندوستان، از این کشور خارج شد و بخش دیگری از این نسخه‌ها نیز به مرور زمان در اثر رطوبت، وجود حشرات، آسیب با خاک و حوادث غیرمترقبه سیل، زلزله، آتش‌سوزی از بین رفته است. نسخه‌های خطی فارسی و عربی در بیش از ۴۰ کتابخانه و مرکز اسناد هند پراکنده شده‌اند. کتابخانه‌های استان قدس، نهاد کتابخانه‌های عمومی کشور، کتابخانه ملک، کتابخانه‌های مجلس و آیت‌الله مرعشی نجفی، به‌خصوص کتابخانه ملی ایران باید این ۴۰ کتابخانه و مرکز اسناد را مورد توجه قرار بدهند و همچنین برای به‌روزرسانی منابع فارسی این کتابخانه‌ها و دریافت منبع دیجیتال شده خطی آن‌ها اقدام کنند.

از مهم‌ترین کتابخانه‌های دانشگاهی هند که دارای منابع خطی فارسی هستند می‌توان به کتابخانه دانشگاه عثمانیه، کتابخانه پیر محمدشاه در شهر احمدآباد، کتابخانه مولانا ازاد دانشگاه اسلامی علیگر هند، کتابخانه آصفیه حیدرآباد، کتابخانه مدرسه جامعه سلطانیه، کتابخانه جامع دانشگاه همدرد دهلی و مهم‌تر از همه کتابخانه بسیار غنی و بزرگ سالارجنگ با ۱۵۰ سال قدمت را می‌توان نام برد. کتابخانه سالار جنگ این کشور ۶ هزار نسخه خطی فارسی و عربی در موضوعات طب، ریاضیات منطق و علوم‌انسانی را در خود. جای داده است؛ همچنین کتابخانه «خداخبش» در منطقه بانکیپورِ شهر پتنه با ۲۲ هزارکتاب خطی فارسی از گنجینه‌های معتبر هند هستند. ایالت جنوبی هند مانند کرناتکه با مرکزیت بَنگَلور، ایالت آندرا پرادش به مرکزیت حیدرآباد از شهرها و ایالات مسلمان‌نشین هستند که کتاب‌های فارسی و عربی خطی به وفور در کتابخانه‌های این ایالت‌ها وجود دارد.