ما در تربیت باید تابع یک مجموعه از اصول تربیتی باشیم تا بتوانیم در این مسیر موفق باشیم و تربیت را در یک ریل صحیح و درستی قرار بدهیم. یکی از اصول مهم تربیتی اصل تدریج است.

تدریج یعنی صبر و حوصله و استمرار. تربیت دفعی نیست و به زمان نیاز دارد. در این مقاله به بررسی اصل تدریج و استمرار در تربیت فرزند می‌پردازیم و راهکارهای پیاده سازی دقیق‌تر این اصل را بیان می‌کنیم. عناوین مطرح شده در این مقاله عبارتند از:

• اصل تدریج و استمرار در تربیت
• فرمول صبر، استمرار و روش‌مندی
• راه‌کارهای پیاده‌سازی دقیق‌تر اصل تدریج
  • توجه به عدم دفعی بودن تربیت
  • برنامه‌ریزی دقیق برای تربیت
  • هم‌پایی با روش‌های پیاده‌سازی تربیت
  • اولویت داشتن و لزوم وقت‌گذاری
• امکان بازخوانی تربیت به واسطه اصل تدریج و استمرار
• اهمیت نظارت و ارزیابی مستمر رفتارهای فرزند

چکیده

• تربیت قالبی کلی نیست که بتوان در یک محدودۀ زمانی کوتاه در فرزندان پیاده‌سازی کرد. تربیت یک فرآیند استمراری است که باید به تدریج در فرزندان محقّق شود.
• برخی از ویژگی‌های تربیتی نیاز به تکامل‌بخشی دارد و در هر گروه سنّی و برهۀ زمانی به شکلی ظاهر می‌شود.
• تربیت نیاز به یک فرمول دارد و آن فرمول فرمول صبر، استمرار و روش‌مندی است. صبر، یعنی تدریج و استمرار، یعنی عدم خستگی در فرآیند تربیت. به عبارت دیگر تربیت دفعی نیست و به زمان نیاز دارد.
• اصل برنامه‌ریزی در تربیت، به عنوان یک اصل مهمّی مطرح است.
• از موارد برنامه‌ریزی فرآیند تربیت شناخت تقدم و تأخر موضوعات تربیتی و ارتباط آنها با یکدیگر است که باید با روش پیاده‌سازی تربیت هم‌پا بود؛ چون موضوعات تربیتی یک موضوعات سلیقه‌ای نیست.
• ویژگی‌های پیاده‌سازی روش‌های تربیتی عبارت‌اند از: شناخت مربی، شناخت متربی، شناخت موضوعات تربیتی و شناخت روش‌های تربیتی.
• اصل استمرار و تدریج نیاز به وقت‌گذاری دارد. به همین دلیل تربیت باید یک متولّی داشته باشد و بهترین متولی تربیت مادری است که دارای صلاحیت جایگاه تربیتی باشد به عنوان محور و سایر افراد به عنوان بازوان تربیتی او خواهند بود.
• اصل تدریج و استمرار در تربیت می‌تواند زمینه‌ای برای نظارت و بازخوانی تربیت فراهم کند.

اصل تدریج و استمرار در تربیت

یکی از اصول مهمّ در تربیت، اصل تدریج است. تربیت یک قالب کلی نیست که ما بیاییم این قالب کلّی را در یک محدوده زمانی کوتاهی در فرزندان خود جا بدهیم. بلکه تربیت یک فرآیند استمراری است که باید به تدریج در فرزندان ما محقّق بشود.

 دلیل آن هم این است: ما وقتی می‌خواهیم یک تربیت جامع و کاملی داشته باشیم، یک سری شاخصه‌هایی در آن وجود دارد. مثلاً می‌گوییم دوست داریم فرزند ما نظم‌پذیر باشد. نمی‌شود بگوییم نظم یک پروژه کوتاه مدت دو هفته‌ای است که مثلاً سال اوّلی که به مدرسه رفت، شروع بکنیم فرزند خود را به نظم دربیاوریم. بلکه این پروژه بلند مدّت است.

یعنی مادر باید از همان روزهای اوّل تولّد به یک سری نکاتی پایبند باشد. به صورت تدریجی فرزند خود را در یک ریل‌گذاری صحیحی حرکت رو به جلو بدهد تا در دوران تکامل و بلوغ عقلی خود -مثلاً در سنّ ۱۸،۱۹ سالگی – ما یک فرزند منظّمی را ببینیم.

شاید شما بگویید مادر از بدو تولّد باید به چه نکاتی توجّه بکند؟ این مباحث جدّی است و می‌خواهم یک اشاره کوتاهی بکنم. حتّی نظم‌دهی مادر در زمان شیردهی می‌تواند کمک بکند به این‌که فرزند را منظّم بار بیاورد. یعنی از آن‌جا باید مراقبت‌ها، این دقّت نظر‌ها صورت بگیرد. برخی از ویژگی‌های تربیتی نیاز به تکامل‌بخشی دارد. در هر گروه سنّی، در هر برهه زمانی یک طور خود را نشان می‌دهد.

مثلاً می‌خواهیم یک بچّه‌ای تلاش‌گر باشد. تلاش در هفت سال اوّل یک نمودی دارد، در هفت سال دوم یک شکل و شمایل دیگری دارد. لذا باید قائل به اصل تدریج و استمرار باشیم تا بتوانیم آن تربیت کامل را محقّق بکنیم.

فرمول صبر، استمرار و روش‌مندی

امّا قبل از این‌که بگوییم برای پیاده‌سازی این اصل باید از چه ملاک‌ها و ویژگی‌هایی استفاده بکنیم، من یک فرمولی را برای تربیت یادآوری بکنم. تربیت نیاز به یک فرمول دارد و آن فرمول فرمول صبر، استمرار و روش‌مندی است.

 وقتی می‌گوییم: صبر، یعنی همین تدریج. وقتی می‌گوییم: استمرار، یعنی این‌که جایی نباشد خسته بشویم. باید بدانیم که در موضوعات تربیتی باید روح حاکم بر نظام خانواده، موضوع تربیت باشد.

 یکی از اشکالاتی که امروز می‌بینیم در برخی از خانواده‌ها وجود دارد این است که فرزند خود را رها می‌کنند، بی‌دقّتی در امور تربیتی او دارند؛ یک جایی یک مرتبه به خود می‌آیند، می‌بینند عجب او یک آسیب‌هایی دیده است، یک مشکلاتی دیده است. حالا باید چه کار بکنیم؟ می‌گوییم: ظاهراً حالا باید چه کار بکنیم یک مقدار دیر شده است و لذا آن اهداف تربیتی به خوبی محقّق نمی‌شود، کار دشوار می‌شود.

برای این‌که ملموس‌تر بشود مثالی برای شما بزنم. عین ماشین است. مثلاً یک ماشینی یک موقع پنجر می‌شود. ما نسبت به پنجری ماشین بی‌تفاوت هستیم. این لاستیک مدّت زمانی بدون باد حرکت می‌کند. بعداً ممکن است برویم پنجری ماشین را بگیریم ولی آن کارشناس می‌گوید: این لاستیک، دیگر لاستیک نمی‌شود. همان موقعی که دقّت لازم را باید به خرج می‌دادید، باید توجّه می‌کردید. همان لحظه‌ای که فهمیدید نیاز دارد به این‌که یک مراقبتی بشود، باید آن مراقبت صورت می‌گرفت.

در تربیت هم همین است. یعنی ما باید از روزی که فرزندان ما متولّد می‌شوند و همین طور دارند سنین خود را پشت سر می‌گذارند، روزها را سپری می‌کنند، به موضوع تربیتی توجّه بکنیم. امّا این‌که حالا ملاک‌ها چیست، شرایط چیست، چطور باید به تدریج و استمرار در تربیت توجّه بکنیم، خدمت شما عرض خواهم کرد.

راه‌کارهای پیاده‌سازی دقیق‌تر اصل تدریج

همان‌طور که بیان شد ما باید اصل تدریج و استمرار را در تربیت مورد توجّه قرار بدهیم. امّا پرسش این است که چگونه باید این اصل را بهتر و دقیق‌تر مورد توجّه و عنایت قرار بدهیم؟ به چند نکته اشاره می‌کنم:

۱. توجه به عدم دفعی بودن تربیت

اوّلین نکته این است که باور داشته باشیم که تربیت دفعی نیست. تربیت به زمان نیاز دارد، زمان‌بر است این یک نکته است.

۲. برنامه‌ریزی دقیق برای تربیت

نکته دوم این است که باید برای تربیت یک برنامه‌ریزی دقیقی داشت. یعنی اصل برنامه‌ریزی در تربیت، به عنوان یک اصل مهمّی مطرح است. همان‌طور که عرض کردم این‌که باید کدام یک از موضوعات یا شاخصه‌های تربیتی را مقدّم بداریم، باید کدام یک از موضوعات یا شاخصه‌های تربیتی را با تأخیر محقّق بکنیم، خود موضوعات تربیتی چه ارتباطی با همدیگر دارند، این‌ها را چگونه ببینیم؛ مثلاً نظم و تلاش واقعاً این‌ها چه ارتباطی با هم دارند؟

۳. هم‌پایی با روش‌های پیاده‌سازی تربیت

نکته سوم این است که ما باید با روش پیاده‌سازی هم‌پا باشیم. چون می‌دانید موضوعات تربیتی یک موضوعات سلیقگی نیست که من الآن بگویم: می‌خواهم فرزند خود را منظّم بکنم، باید یک موقعی او را بزنم، یک موقعی سر او داد بزنم، یک موقعی او را تنبیه بکنم. یک موقعی او را محروم بکنم. یک موقعی او را در مقابل خود بنشانم، او را نصیحت بکنم، یک موقع به یک نفر دیگر بگویم او را نصیحت کند. این‌طور نیست.

 نظم، تلاش، صداقت، درست کرداری، تعاملات اجتماعی، بحث‌های عبادی فرزندان ما همه این‌ها نیاز به یک سری روش‌های پیاده‌سازی دارد که معمولاً ما می‌گوییم وقتی می‌خواهیم در تربیت به روشی عنایتی داشته باشیم، باید به چند ویژگی دقّت بکنیم.

ویژگی‌های روش‌های پیاده‌سازی تربیت

اوّل: آن مربّی چه ویژگی‌هایی داشته باشد؟
دوم: باید مترّبی را به خوبی بشناسیم، یعنی شناخت فرزندان.
سوم: موضوعی را که می‌خواهیم با فرزندان خود کار بکنیم، چه موضوعاتی است؟
چهارم: روش ارائه ما چه روشی است؟ ما با چه روشی می‌خواهیم این را پیاده بکنیم؟ آیا باید نصیحت کرد یا باید یک بستری را فراهم کرد یا باید به آن یک الگویی را ارائه داد یا باید برای آن یک داستانی را بیان کرد. این ابزارهای تربیتی مهم است. آموزش‌های مستقیم چیست؟ آموزش‌های غیرمستقیم چیست؟ یعنی باید از یک روش درست، صحیح و قابل پذیرش متربّی استفاده بکنیم.

پس این هم یک نکته باید در اموری مثل امور تدریجی و استمراری به آن توجه کرد.

۴. اولویت داشتن و لزوم وقت‌گذاری

امّا نکته بعد این است که بدانیم اصل استمرار و تدریج نیاز به وقت‌گذاری هم دارد. برای همین ما می‌گوییم: تربیت باید یک متولّی داشته باشد. نمی‌شود تربیت را هزار پاره کرد، هر گوشه آن را به یک نفر سپرد. این‌طور نیست. یکی باید محوریّت تربیت باشد، یکی باید سامان‌ده تربیت باشد، یک عدّه‌ای هم به عنوان بازو به او کمک بکنند.

معمولاً ما در نظام تربیتی می‌گوییم: بهترین فرد برای این‌که نقش محوری در تربیت را ایفا بکند، مادر است. لذا مادر باید میان‌دار تربیت باشد، از بازوان دیگر کمک بگیرد. از پدر خانواده کمک بگیرد، از مربّی و معلّم کمک بگیرد، از امام جماعت مسجد کمک بگیرد، از رسانه‌ها کمک بگیرد، از کتاب‌های مفید کمک بگیرد ولی محوریّت باید مادر باشد.

یعنی مادر در اصل یک محلّ تبادل تمام بازوان است که این بازوان می‌آیند با او به نوعی لینک می‌شوند، او برنامه‌ریزی می‌کند که از هر کدام از آن‌ها چگونه و چطور باید استفاده کرد. لذا این نکته‌ای است که ما همیشه در تربیت بیان می‌کنیم می‌گوییم: در محیط خانه حتّی پدر باید گوش به فرمان مادر باشد. یعنی مادر حرف اوّل و آخر را در تربیت می‌زند.

ولی اصل بودن مادر در تربیت شرط و شروط دارد. شرط آن این است که مادر صلاحیت جایگاه تربیتی را داشته باشد که برای این‌که این صلاحیت را به دست بیاورد، راهکارهایی وجود دارد که می‌توانیم به آن راهکارها مراجعه بکنیم. پس این اصل وقت‌گذاری و متولّی داشتن تربیت هم به عنوان یکی از نکاتی است که می‌تواند آن اصل استمرار و تدریج را در تربیت محقّق بکند.

امکان بازخوانی تربیت به واسطه اصل تدریج و استمرار

یکی دیگر از نکاتی که شاید ما بتوانیم در استمرار و تدریج به عنوان یک حسن و فایده از آن یاد بکنیم این است که ما همین روش‌هایی را که داریم برای تربیت روی فرزند خود پیاده‌سازی می‌کنیم، همین اصل تدریج، همین اصل استمرار می‌تواند زمینه‌ای را هم برای بازخوانی تربیت برای ما فراهم بکند.

 مثلاً ما یک شیوه‌ای را در تربیت، داریم بر روی فرزند خود پیاده می‌کنیم و می‌دانیم هم تربیت یک شبه محقّق نمی‌شود، نیاز به زمان دارد. در این مسیر تربیت تا یک جایی می‌رویم، ممکن است یک جایی خدایی ناکرده ما خطایی راهبردی داشتیم. می‌توانیم این‌جا برگردیم و به سرعت آن خطای خود را اصلاح بکنیم ولی اگر تربیت مثل خمره رنگرزی بود، مثلاً شما دیدید کسانی که بافتنی در اختیار آن‌ها است، می‌خواهند یک شالی، کلاهی ببافند. یک جایی یک رجی را اشتباه رفتند، می‌بینید همان بخش را اصلاح می‌کنند. لازم نیست تا پایین همه رج‌ها را باز بکنند و این کامواها را از آن جای خود دربیاورند.

تربیت استمراری هم دقیقاً همین است. یعنی ما یک جایی می‌بینیم یک رج را اشتباه رفتیم، می‌توانیم برگردیم و آن را اصلاح بکنیم ولی یک موقعی خدایی ناکرده اگر تربیت مثل خمره رنگرزی بود، یعنی دفعی اتّفاق می‌افتاد، شما این پارچه را داخل این خمره رنگرزی می‌کنید، درمی‌آورید، می‌بینید همه رنگ آن تغییر کرد. خوب این دیگر مشکل است. حالا این‌که دوباره چطور ما یک رنگ جدیدی پیدا بکنیم که هم‌خوانی داشته باشد، نداشته باشد. بتوانیم روی آن رنگ، دوباره رنگ جدیدی بیاوریم، نتوانیم بیاوریم؛ این‌ها اتّفاقاتی است که ممکن بود در تربیت هم بیفتد.

یعنی اگر ما خدایی ناکرده یک شبه یک موضوع تربیتی را غلط در فرزندان خود جا می‌انداختیم. حالا این‌که چطور دوباره این را پاک بکنیم، چطور تربیت صحیح را جایگزین بکنیم، خود این یک ماجرا و موضوع جدی می‌شد. لذا خود اصل تدریج و استمرار یک لطف در موضوع تربیت است که ما به نوعی گام به گام، قدم به قدم موضوع تربیت را جلو ببریم. اگر یک جایی هم بی‌راهه رفتیم، بتوانیم یک قدم برگردیم، مسیر صحیح را انتخاب بکنیم.

اهمیت نظارت و ارزیابی مستمر رفتارهای فرزند

 امّا همین جا یک نکته آخری را هم عرض بکنم. یکی از نکاتی که باز در موضوع استمرار و تدریج حائز اهمّیّت است، بحث نظارت و ارزیابی است. یعنی ما باید حتماً یک نظامی را برای ارزیابی و ارزش‌یابی رفتارهای فرزند خود، در همین مراحل استمراری و تدریجی تربیت طراحی بکنیم، نظارت بکنیم و لذا هر جایی اسم نظارت می‌آید، یک ناظری را هم لازم دارد، یک کسی که این ماجرا را بازخوانی بکند.

 باز ما این‌جا می‌گوییم بهترین کسی که می‌تواند آن نظارت و ارزیابی تربیتی را داشته باشد، یک مادر آگاه هوشمند است که با روش‌های تربیت آشنا است، اصول تربیتی را می‌داند، نظام تربیتی را در حدّ خانواده می‌شناسد. ما این را نیاز داریم که حتماً به این نکته توجّه جدّی داشته باشیم.

یک خواهشی که از مادران بزرگوار، مربّیان عزیز و ارجمند دارم این است که این‌طور نباشد که ما یک مسیری را بدون ارزیابی برویم؛ بعد، بعد از چند سال بفهمیم که مسیر را غلط رفتیم. عین یک راننده‌ای است که بدون توجّه به علائم، بدون توجّه به تابلوها، بدون توجّه به راهنما، یک مسیر طولانی را برود، چند صد کیلومتر را برود. بعد وقتی به دروازه یک شهری رسید، ببیند من اصلاً این شهر را نمی‌خواستم بیایم، چه شد؟

 دقیقاً در تربیت هم همین اتّفاق می‌افتد و لذا ما باید در این مسیر استمرار و تدریج، یک نظام بررسی و ارزیابی را در میانه‌های راه قرار بدهیم. ارزیابی بکنیم، یک مرتبه فرزند ما به یک جایی نرسد، ببینیم عجب یک بچّه خیلی لوسی شد، بچّه خودخواهی شد، بچّه نافرمانی شد، بچّه تک‌رویی شد. حتماً باید این را در یک نظام ارزیابی بررسی بکنیم، هر جایی دیدیم که دارد پی‌ریزی و مسیر تربیتی غلط انجام می‌شود، به سرعت برگردیم، آن را اصلاح بکنیم و این قابلیّت را دارد.

اگر بخواهیم در جمله آخر اصل تدریج و استمرار را بگوییم باید یک تشبیهی بکنیم. ما عین یک سفالگر هستیم که یک تکه گل را به ما دادند، می‌گویند: شما به این گل شکل بدهید. یک گلدانی، لیوانی، کوزه‌ای، چیزی با آن بسازید. شما شروع می‌کنید آن را روی چرخ سفال قرار می‌دهید، جلو می‌روید. یک جایی می‌بینید این اشکالی پیدا کرد، به سرعت می‌توانید این را اصلاح بکنید و لذا دقیقاً ما در تربیت هم باید به این نظام نظارت و اصلاح توجّه بکنیم و اصل تدریج و استمرار می‌تواند ما را در این زمینه کمک بکند.

پژوهشگر: حجت‌الاسلام والمسلمین سید علیرضا تراشیون