صفحه اصلی > عمومی > پیشخوان > شعر کودک به مثابه‌ی ابزاری برای انتقال مفاهیم قرآنی

شعر کودک به مثابه‌ی ابزاری برای انتقال مفاهیم قرآنی

دکتر معصومه مرادی

مقدمه

یکی از بنیادی ترین دغدغه های فکری خانواده ها برای کودکان، آشنا کردن آن ها با معارف دینی به ویژه خداشناسی و قرآن است؛ چرا که این شناخت، به زندگی کودک جهت داده و درک معنای حیات را برای او آسان‌تر می سازد. این آشناسازی اگر با قدرت هنر و به شیوه صحیح و با حالتی متعادل و سنجیده صورت پذیرد، از راه های مناسب و اثرگذار آموزش مبانی اسلامی به کودک است. تعامل معنوی با کودکان از طریق ادبیات و هنر می تواند علاوه بر امر آموزش زمینه لذت جویی و ماندگاری معنویت را در ذهن کودک فراهم کند و به آن عمق دهد.

شعر از مهم ترین گونه های ادبیات کودک است که با دو بال خیال و موسیقی^۱، در دوره های مختلف سنی کودکان به کمک آن ها می آید و در حوزه تعلیم و آموزش و هم لذت جویی به آن ها کمک می کند. کودکان به ویژه در سنین خردسالی به دلایل متعددی چون علاقه زیاد به موسیقی و بازی، داشتن تفکر عینی و نیز توانایی فوق‌العاده برای واژه‌آموزی ارتباط بسیار خوبی با شعر برقرار می‌کند.

این قابلیت باعث شده است که از گذشته تا کنون، خانواده‌ها و مربیان از این امکان ارزشمند ادبی برای آموزش مفاهیم مختلف تربیتی، درسی و اجتماعی استفاده کنند. اما نکته مهم در استفاده از شعر کودک برای آموزش توجه به این دقیقه است که شعر کودک هیچ تفاوتی با شعر بزرگسال ندارد و تفاوت های اصلی این نوع شعر با شعر بزرگسال را باید در تناسب واژگان، مضامین و ویژگی های موسیقایی آن با مخاطب جستجو کرد. پس برای بهترین بهره وری از این فرصت هنری باید به شاعرانگی شعر متناسب با مخاطب توجه ویژه داشت.

شعر کودک شعر است پس با حذف هر کدام از ویژگی های شعر، این نوع ادبی نیز آسیب می بیند و به سمت نظم شدن( با حذف خیال) و یا نثر شدن( با حذف موسیقی) حرکت می کند. دقیقه ای که بسیاری از فعالان حوزه هنر، رسانه و ادبیات کودک به آن توجه ندارند. به نظر می رسد نبود نقد و دانش کافی در حوزه هنر و ادبیات کودک و توجه درآمد زایی به بازار نشر و جذب سطحی مخاطب از طریق رسانه ها، می تواند از دلایل عمده این نوع استفاده سطحی از این ظرفیت های خاص هنری باشد.۲

همان گونه که اشاره شد، پرداختن به مفاهیم قرآنی یکی از دغدغه‌های مهم بسیاری از خانواده‌ها به‌ویژه خانواده‌های مذهبی و گروه های مختلفی چون فعالان بازی های رایانه ای و یا شبکه های تلویزیونی کودک است. جزء سی قرآن به دلیل داشتن سوره‌های روایت‎محور، متنوع و متعدد از لحاظ معنایی و موسیقایی و نیز به دلیل کوتاهی آیه‌ها و قرار گرفتن فواصل قافیه‌گون در انتهای آیات، همواره از اولین گزینه‌های حفظ و آموزش مفاهیم قرآنی برای کودکان بوده‌است. از این رو شاعران مختلف کوشیده‌اند به شیوه‌های گوناگون به این دغدغه‌ی خانواده‌ها ورسانه های سفارش دهنده پاسخ دهند و از شعرهای قرآنی برای کودکان استفاده کنند.

تا کنون شاعران مختلف با رویکردهای گوناگون به این مضمون پرداخته‌اند که مهمترین این شیوه‌ها در ادامه با ذکر نمونه و اشاره به محاسن و معایب هر روش آمده است:

۱-استفاده از واژگان قرآنی در شعر برای آموزش به کودک

بسیاری از شاعران از این روش برای انتقال مفاهیم قرآنی استفاده می کنند. این روش به دلیل جذابیت کلامی (تلفیق دو زبان مختلف) و ظرفیت بالای واژه آموزی در سن خردسالی می تواند برای کودک دوست داشتنی باشد. استفاده از این شیوه برای آموزش واژگان دیرینگی ای به درازای قرن‌های ابتدایی پس ازاسلام دارد‌. کتاب نصاب الصبیان از نمونه‌‌های موفق این شیوه است:

” این کتاب دایره المعارف کوچکی‌ست که از قرن ۷ هجری مورد استفاده کودکان دبستان بوده است و برای آموزش زبان عربی به خردسالان هنوز در بعضی از مکاتب استفاده می‌شود.(۳)

بیت زیر نمونه‌ای از این کتاب است:

اَشلّ و اقطع بی‌دست دان و اَعرج لنگ

قتیل کشته و عظم استخوان و ضبع کفتار(۴)

این شیوه اگرچه تنها بال موسیقایی شعر را همراه دارد و از خیال به دور است و در واقع نه شعر که نظم است، همواره و در زبان های مختلف مورد توجه بوده است با این حال پرداختن به واژگان عربی تنها برای آموزش زبان می‌تواند مفید باشد و کودک از جهت واژه ‏آموزی به ویژه اگر خوانش آن با موسیقی و بازی همراه شود از خواندن این اشعار لذت ببرد. این نظم‎ها منتقل‌کننده مفاهیم عظیم قرآنی و متناسب با کودک نیستند و تنها معنای لفظی یک واژه را به کودک می آموزند. که البته با توجه به پیچیدگی های معنوی زبان عربی و صرف واژه ها در وزن ها و معانی مختلف، ساده ترین و واضح ترین مفهوم را به کودک منتقل می کنند و با توجه به ویژگی‌های روانشناسی کودک، نمی‌تواند اثری پایدار و طولانی مدت در تربیت اخلاقی کودک داشته باشد. در زیر نمونه‌ای از این نوع اشعار با مفاهیم قرآنی آمده است:

الحمد یعنی سپاس

الله یعنی خدا

رب چیه پروردگار

عالم یعنی دنیا

این بیت، به واژگان عربی آیه دوم سوره حمد اشاره دارد.

۲-استفاده از ترجمه منظوم قرآن

ترجمه منظوم قرآن کریم از دیگر شیوه‌هایی است که در آن شاعران به مفاهیم قرآن توجه داشته‌اند. در این روش شاعران از قابلیت موسیقی شعر برای آموزش مفهوم قرآن استفاده می‎کنند. با این حال به نظر می‌رسد، گسترش مفاهیم در واژگان عربی و نداشتن معادل مناسب فارسی برای بعضی از کلمات و استفاده از واژگان نامناسب برای سن مخاطب،ضعف موسیقایی و نگاه سهل گیرانه به زبان، باعث می‌شود که تنها ترجمه‌ای لفظ به لفظ و گاهی دشوار و عاری از مفاهیم بلند مدّ نظر قرآن به مخاطب منتقل شود‌. این شیوه که از شیوه‌های آموزش مستقیم به حساب می‌آید از نظر تاثیرگذاری تربیتی برای کودکان و به ویژه خردسالان نمی‌تواند چندان اثرگذار باشد با این حال در این گونه شعرها کودکان می توانند از موسیقی کلام لذت ببرند.

شعر زیر نمونه‌ای از این شعرهاست:

سپاس برای خداست

خدایی که بی‌همتاست

بخشنده و مهربان

خالق هر دو جهان

ما او را می‌پرستیم

از او یاری می گیریم

به ما عنایت نما

ما را هدایت نماو …

۳-استفاده هنری از آیات قرآن

گروهی از شاعران، به خوبی دریافته اند که شعر اگرچه کودکانه باید از مفاهیم خیال انگیز و عناصر زیبایی شناسی ادبی بهره مند باشد و نیز دغدغه استفاده از مفاهیم قرآنی را به صورت مستقیم دارند با استفاده از آیات و متن قرآن و کشف های شاعرانه می کوشند شعرهایی را بسرایند که هنرمندانه باشد. این گونه از شعرها از آموزش مستقیم به دورند و می توانند تداعی کننده متن قرآن باشند:

چشمه با قل قل نوشت

قل هو الله احد

دانه ای از زیر سنگ

گفت : الله الصمد

دانه بوی گل گرفت

زیر آن سنگ کبود

لم یلد تکرار شد

بر لب زاینده رود

هست قرآن چشمه ای

از خدای اطلسی

قل قل آن جاری است

در میان جزء سی(۵)

۴-استفاده از مضامین قرآن به صورت نیایش

رایج ترین شیوه در پرداختن به قرآن و مفاهیم آن توجه غیر مستقیم به ان ها در شعر و به صورت نیایش است. عده زیادی از شاعران مفاهیم مختلف قرآن را در شعرهایشان می آورند و با رویکردهای مختلف، می کوشند تا با توجه به دنیای مخاطب، از مفاهیمی چون نیکی کردن، پرستش خدای یگانه، احترام به والدین و … در شعرهایشان استفاده کنند. این نوع از اشعار اگر به خوبی پرداخته شوند، با توجه به لایه مند بودن و پنهان بودن مفهوم اموزشی، می توانند تاثیر تربیتی بهتری داشته باشند. از معایب صوری این گونه شعرها، دشواری برقراری ارتباط این نوع شعر با قرآن برای کودک است و مخاطب بزرگسال است که می تواند قرآنی بودن آن ها را دریابد. سازمان هایی که با رویکردی کاملا نمایان و آشکار اصرار به استفاده از قرآن در تولید آثارشان دارند، نمی توانند به خوبی از این شعرها استفاده کنند.

خدایا

جهان راتو تنهای تنها

خودت آفریدی

و هرچیز را در سر جای خود

چه با نظم و ترتیب چیدی

خدایا چه با ذوقی و با سلیقه

جهان را چه زیبا کشیدی

خدایا

شریکی نداری

تو یکتایی و بهترینی

جهان آفرینی

به عشق خودت زنده هستم

تو را می پرستم (۶)

۵-استفاده مستقیم از مسایل تربیتی قرآنی در شعر کودک

گروهی از شاعران به صورت کاملا مستقیم و نه به صورت ترجمه، مفاهیم قرآنی را با کمک شعر به کودک آموزش می دهند. اگرچه در بسیاری از خانواده ها و یا نهادها به این شیوه سرایش شعر توجه ویژه ای می شود و این اشعار در سبد فرهنگی خانواده یا نهاد قرار می گیرد، به دلیل مستقیم بودن آموزش، دور بودن از فضای تخیل و شعاری بودن، با روحیه کودک سازگار نیست و نمی توان از این شعرها امید اثرگذاری تربیتی طولانی مدت داشت. شعر زیر به مفهوم توجه به آیات قرآنی و خوانش زیبای آن ها توجه دارد:

آیه های خدا را

با صوت خوش بخوانید

معنی آیه ها را

تلاش کنید بدانید

و یا شعر زیر که خواهان صله رحم است:

وقتی به هم سر می زنیم

دوستی ها محکم می شود

با خبر از هم می شویم

فاصله ها کم می شود.(۷)

ضعف های زبانی و موسیقایی از مهمترین نقاط قابل تامل این نوع شعرهاست و متاسفانه نشرهای مذهبی بدون توجه به این اصل مهم، آثار زیادی را تا کنون با این رویکرد روانه بازار کرده اند.

۶- استفاده از مضامین اخلاقی و تربیتی قرآن به صورت کاملا غیر مستقیم

در این شیوه شاعران در منظومه های مختلف می کوشند مفهومی را که می توان در قرآن رد پای آن را جستجو کرد در قالب مسایل زندگی و تجربیات کودک و والدین ارایه دهند. از آنجایی که بسیاری از مفاهیم قرآنی چون توکل، تلاش، صداقت و … در سایر رشته های علوم انسانی جایگاه ویژه ای دارند و مورد تاییدهستند، حضور و نمودشان در شعر اگر به صورت غیر مستقیم و هنرمندانه باشد می تواند بنیادهای تفکری کودک را به خوبی بسازد و از وجوه مختلف تربیتی کودک را اعتلا دهد. با این حال هیچ گونه پیوستگی در این اشعار با قرآن به صورت واضح مشاهده نمی شود.

بر گهاى اسفناج

تازه بود و سبز و ترد

مادرم از لاى آن

یک دو برگى کند و خورد

گفت: اجرش با خدا

اسفناجش گل نداشت

قیمتش هم بد نبود

روى هم، مشکل نداشت

حس خوب مادرم

شد نسیمى مهربان

نرم و آهسته وزید

رفت توى آسمان

از دعایش، آسمان

ابر شد، باران گرفت

باغِ سبزى کارها

زیر باران جان گرفت(۸)

این شعر را اگر چه می توان با آموزه های اقتصادی قرآن به ویژه سوره مطففین تطبیق داد؛ اماخانواده های وسیعی که ارتباطی موثر و هدفمند با قرآن ندارند، نمی توانند به این موضوع پی ببرند و در دوره کنونی که به دلایل مختلف، سوگیری با اسلام و قران در بعضی از جامعه های کوچک ایرانی در سطح خانواده و مدرسه زیاد شده است، استفاده از این سبک شعرها می تواند بدون ایجاد حساسیت در مخاطب، بنیادهای فکری کودک را با آموزه های اصیل اسلام ناب محمدی مطابق سازد.

از جمع بندی موارد فوق، به نظر می رسد اگر می شود شیوه ای اتخاذ کرد که هم از واژگان و معانی قرآنی و هم تخیل و هنر شاعری استفاده کرد، همچنین میتوان شیوه ای نوآورانه تر در پرداختن به مفاهیم قرآنی نیزاستفاده کرد. شیوه ای شبیه به شعر زیر از ناصر کشاورز، به جهت تلفیق زبان فارسی و انگلیسی از آن بهره برده است:

سیب می‌دوید قِل و قِل و قِل

ایستاد و گفت: I am an apple

My taste is

Yummy and sweet

در ادامه گفت: !Eat…Eat…Eat

من نخوردمش آمد او جلو

گفتم: Excellent

My apple.Hello

با توجه به ظرفیت بالای زبان فارسی و شعر کودک، موضوع مهم قرآن اگر با دقت و ظرافت بیشتری مورد توجه قرار گیرد و تولید کنندگان محصولات فرهنگی این حوزه به جای توجه به جلب سطحی مخاطب و فروش و انتشار زیاد، به ماندگاری اثر و ژرفای اثرگذاری آن فکر کنند، می توانند با کمک شعر کودک و تلفیق آن با سایر هنرهای کودکانه، زمینه ساز تربیت دینی کودکان شوند. نکته مهمی که این روزها در هیاهوی رسانه های بیگانه و سطحی نگری و کم کاری رسانه های ایرانی مغفول مانده است.